Galeria Chełm >>>
Fot. KD
Miasto jest położone na jedynych w swoim rodzaju glebach kredowych (zawartość kredy do 99%). Drugie takie obfite na świecie złoża istnieją tylko w Holandii. Mieszkańcy Chełma w dowód wdzięczności dla białego niedźwiedzia umieścili go w swym herbie.
Legenda o powstaniu herbu
W czasie najazdu tatarskiego najeźdźcy plądrowali miasto. Poszukując chowających się ludzi weszli do jednej z jaskiń, skąd jednak po chwili wybiegli w popłochu, uciekając przed białym od kredy niedźwiedziem, ponieważ w ich wierzeniach biały niedźwiedź był istotą czczoną jak bóstwo.
O Chełmie w: Leksykon_miejscowosci_powiatu_chelmskiego.pdf str 15
Niżej przedstawiono fragment publikacji - Źródło: Leksykon miejscowości powiatu chełmskiego. Oprac. Andrzej Wawryniuk. Wyd. 2. Chełm 2002", str. 24 - 70.
Kalendarz historyczny
981 - Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich, Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są i po dziś dzień pod Rusią. [461.s.269]
1001 - Książę Włodzimierz eryguje na Górze Chełmskiej pierwszą świątynię chrześcijańską (wg Pergaminowych Ksiąg Lubomelskich wspomnianych przez Jakuba Suszę w XVII w. na podstawie ustnej tradycji). (Wydaje się, że biskup Susza został wprowadzony w błąd. Według kroniki hipacowskiej pierwsza cerkiew katedralna zbudowana została dopiero przez Daniela Romanowicza Halickiego w XlII w., przyp. aut.),
1018 - Bolesław Chrobry odzyskuje Grody Czerwieńskie, 1031 - Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów, i zajęli Grody Czerwińskie znowu, i spustoszyli ziemie lacką, i mnóstwo Lachów przysiedlili I rozdzielili ich. Jarosław osadziłswoich nad Rosią, i są do dziś dnia, [461.s.317]
1073 - Zamek chełmski z drewna wymieniony przez J. Długosza obok podobnych zamków - Wołyń i Włodzimierz (data poddawana w wątpliwość przez niektórych historyków),
1230 - Do Chełma przybywa Daniel Romanowicz Halicki, fortyfikuje i rozbudowuje miasto,
1240 - Pierwszy najazd Tatarów i obrona miasta przed wrogiem,
1242 - Założenie biskupstwa obrządku wschodniego w Chełmie (data przybliżona),
1359 - Pierwszym biskupem chełmskim obrządku łacińskiego zostaje franciszkanin Tomasz z Sienna,
1375 - Papież Grzegorz Xl powołuje biskupstwo rzymskokatolickie,
1387 - Ziemia chełmska włączona ostatecznie do Polski przez królową Jadwigę,
1392 - Pierwszy dokument lokacji Chełma na prawie magdeburskim, (Chełm, jako jeden z ważniejszych grodów księstwa halicko-włodzimierskiego, siedziba biskupstwa. Osiedle pod zamkiem otrzymało prawo miejskie w 1392 r.) por.[352.s.75]
1394 - Na zamku chełmskim gościł Król Władysław Jagiełło i jego żona Jadwiga,
1417 - Król Władysław Jagiełło ufundował drewnianą katedrę obrządku łacińskiego,
1490 - Przeniesienie siedziby biskupstwa łacińskiego do Krasnegostawu,
1578 - Wielki pożar miasta,
1596 - Do Unii Brzeskiej przystąpił biskup Dionizy Zbirujski oraz prawie całe duchowieństwo prawosławnej diecezji chełmskiej,
1638 - Wielki pożar miasta,
1639 - Powstało gimnazjum bazyliańskie. Pierwszym rektorem został Jakub Susza,
1646 - 22 lipca komisja pod przewodnictwem biskupa przemyskiego Pawła
Owłuczyńskiego uznała obraz Matki Boskiej Chełmskiej za cudowny,
1648 - Powstaje Bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP i Bractwo Narodzenia NMP,
1669 - Biskup Mikołaj Świrski ustanawia kolegium pijarów, 1765 - W skład Ziemi Chełmskiej wchodziły miasta: Chełm, Dorohusk, Gorzków, Hrubieszów, Izbica, Krasnobród, Krasnystaw, Kraśniczyn, Kryłów, Luboml, Maciejów, Michniówka, Opalin, Orchówek, Pawłów, Ratno, Rejowiec, Sawin, Siedliszcze, Skierbieszów, Sosnowica, Szczebrzeszyn, Świerże, Tarnogóra, Turobin, Uchanie, Urszulin, Wojsławice, Zamość, Żółkiewka,
1765 - 15 września koronacja obrazu Matki Boskiej Chełmskiej,
1788 - Wielki pożar miasta
1793 - 23 listopada utworzenie województwa chełmskiego, w skład którego wchodziły ziemie: chełmska, parczewska i łukowska, 1794 - Bitwa pod Chełmem zakończona klęską wojsk polskich,
1801 -1802 Wielkie pożary miasta,
1848 - Pożar miasta, w trakcie którego spaleniu uległo 236 zabudowań,
1864 - Ukazem carskim z 28 listopada zlikwidowano cztery klasztory bazylianów w diecezji chełmskiej: w Chełmie, Lubomlu, Białej Podlaskiej i Zamościu,
1875 - 25 maja ogłoszono ukaz carski, na mocy którego zlikwidowano biskupstwo chełmskie, unickie,
1877 - Otwarto Kolej Nadwiślańską, a 17 sierpnia do Chełma wjechał pierwszy pociąg,
1901 - Pierwszy pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1912 - Mocą Ustawy z 23 czerwca (6 lipca) Rosja carska tworzy tak zwaną gubernię chełmską i wyłączają z Królestwa Polskiego,
- Powstają plany budowy linii kolejowej Chełm - Hrubieszów,
- Drugi pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1915 - 22 września powstała polska Szkoła Filologiczna (obecnie 1 Liceum Ogólnokształcące im Stefana Czarnieckiego),por.[98]
1918 - 9 lutego w Brześciu podpisano traktat pomiędzy Niemcami i Austrią a tak zwaną Radą Ukraińską, na mocy którego odstąpiono Ukrainie część Chełmszczyzny i Podlasia. Traktat nie został ratyfikowany,
1918 - 19 września w Chełmie, jako wizytator Stolicy Apostolskiej, gościł kardynał A. Ratti, późniejszy papież Pius XI [343,s.20]
1918 - obowiązki proboszcza parafii p.w. Rozesłania Świętych Apostołów pełnił biskup Adolf Jełowiecki Sufragan Lubelski, [200]
1918 - Kolejny pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1919 - Przy ulicy Hrubieszowskiej uruchomiony został Szpital Miejski Św. Mikołaja,
1920 - Józef Piłsudski dokonuje dekoracji sztandarów pułkowych kawalerii w Chełmie,
1920 - W Chełmie założono Stację Rolniczo-Doświadczalną im. Stanisława Staszica,
1921 - 19 marca Naczelnik Państwa dekoruje sztandar 1 Pułku Szwoleżerów im. Józefa Piłsudskiego,
1923 - 4 września gościł w Chełmie prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski,
1925 - Do Chełma włączono wsie: Trubaków, Okszów, kol. Żółtańce, Pokrówkę i Bieławin,
1925 - Dwie wizyty Marszałka w Chełmie, w trakcie jednej z nich (17 czerwca) Józefowi Piłsudskiemu nadano honorowe obywatelstwo miasta,
1927 - Oddano do użytku magistrat wraz z kinem. Budowę rozpoczęto w 1924 r.,
1928 - Uruchomiona zostaje elektrownia miejska,
1928 - W Chełmie wmurowano kamień węgielny pod budowę gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych w Chełmie,
1930 - 11 listopada odsłonięto pomnik dla uczczenia chełmian poległych w wojnie bolszewikami. Ich nazwiska wykute zostały na obelisku,
1931 - Erygowana zostaje parafia p.w. Narodzenia NMP, Jej pierwszym proboszczem zostaje ks. Julian Jakubiak,
1933 - 24 września wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego, który odsłonił na terenie koszar pomnik poległych żołnierzy 7 pp Legionów,
1937 - W Chełmie rozpoczął pracę duszpasterską ks. Marceli Mrozek, późniejszy proboszcz Parafii Mariackiej i dziekan (ur. 21.09.1907 n, zm. i 1.07.1982 r),
1938 - 31 sierpnia poświęcono i otwarto wodociąg miejski,
1939 - 8 września miał miejsce pierwszy nalot niemiecki na Chełm,
1939 - 25 września - zajęcie Chełma przez oddziały Armii Radzieckiej,
1944 - 15 października oddano do ruchu wyremontowanej po zniszczeniach wojennych linii kolejowej Bug - Włodawski – Chełm. [27]
1945 - Od 15 września do października w gmachu Dyrekcji PKP funkcjonowała Oficerska Szkoła Artylerii (powołana 23 sierpnia 1944 r.),
1956 - W Chełmie rozpoczyna się budowa cementowni (Chełm 1 oddano do użytku w 1960 r.) i nowego osiedla,
1959 - Powstał stadion miejski,
1960 - Powstała Cementownia Chełm 1,
1974 - Pracę rozpoczęły Chełmskie Zakłady Obuwia,
1975 - 1 czerwca Chełm staje się siedzibą województwa,
1979 - Powstała fabryka domów, rozpoczęto budowę osiedla „Zachód",
1980 - 11 listopada ukazał się pierwszy numer „Tygodnika Chełmskiego",
1988 - powtórnie odsłonięto pomnik Niepodległości (pomnik jest rekonstrukcją monumetu z 1930 r, usuniętego potajemnie około roku 1950), 1998 - Rada Powiatu Chełmskiego (przewodniczący Jacek Mazurek) wybiera pierwszy Zarząd Powiatu. Na jego czele staje Adam Rychliczek, starosta chełmski,
- 1 stycznia Chełm przestaje pełnić funkcję stolicy województwa
Dzieje
- Początkiem historycznej zabudowy Chełma był gród słowiański (plemienia Lędzian przyp. aut.) z przełomu Xl i Xli wieku, usytuowany na sztucznie usypanym wysokim wzniesieniu, zwanym obecnie Wysoką Górką, zajmującym północną część naturalnego pagóra kredowego, otoczonego dawniej wodami i rozlewiskami rzeki Uherki. Gród chełmski założony został przy jednym z najstarszych szlaków handlowych wiodących na Ruś i Litwę. Tereny bagienne w pobliżu wsi Bieławin, gdzie zachowały się ruiny wieży mieszkalno-obronnej z XIV wieku, dawały schronienie mieszkańcom Chełma i były miejscem zakładania osad powiązanych usługowo z grodem.
Szybki rozwój grodu i osad wokół niego nastąpił po przeniesieniu w 1238 roku do Chełma stolicy Księstwa Halicko - Włodzimierskiego i biskupstwa prawosławnego. Zamek księcia Daniela Romanowicza z cerkwią p.w. św. Jana Złotoustego i własnym systemem obronnym zajął szczyt góry, której pozostały teren przeznaczony był pod zabudowę gospodarczą, mieszkania bojarów i świątynie. W XIII wieku na zachodnim stoku wzgórza wykształciło się niewielkie podgrodzie pełniące rolę osady targowej, rozbudowanej po obu stronach traktu rozszerzającego się u stóp zamku w lejkowaty plac targowy. Lokacja Chełma na prawie magdeburskim w 1392 roku nie wpłynęła na istniejące rozplanowanie miasta, rządzącego się wcześniej prawem ruskim i polskim. Miasto otoczone było początkowo tylko umocnieniami ziemnymi z drewnianą palisadą - ich ślady zostały odkryte niedawno w linii ulicy Krzywej. W XV wieku zasięg umocnień przesunięty został na północ i zachód. Przy bramie Lubelskiej zbudowano nową katedrę rzymskokatolicką p. w. Rozesłania Świętych Apostołów, ufundowaną przez króla Władysława Jagiełłę jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Grunwaldem.
Drewniana zabudowa miejska ulegała ciągłym pożarom. W roku 1578 spłonął zamek wysoki, którego już nie odbudowano. Funkcje reprezentacyjne i siedziby starosty grodowego przejął drewniany zamek dolny, oddzielony od miasta murem.
W drugiej połowie XVI wieku nastąpił szybki rozwój Chełma stymulowany licznymi przywilejami królewskimi. Bogacące się miasto zbudowało nowy system obronny z fosami i bramami oraz wystawiło murowany ratusz pośrodku rynku. Okres prosperity związany był również z osiedlaniem się w Chełmie ludności żydowskiej trudniącej się handlem. Dzielnica żydowska zlokalizowana była początkowo na północ od rynku I skupiała się wokół synagogi wystawionej w 1583 roku, czynnej do 1940 roku.
W XVI wieku tereny w granicach umocnień obronnych były już gęsto zabudowane, co wymusiło konieczność osiedlania się poza murami miejskimi. Powstały wówczas przedmieścia Lubelskie i Brzeskie oraz jurydyki duchowne będące zalążkiem nowych dzielnic. W pobliżu miasta istniały dworki, ogrody i folwarki należące do bogatych mieszczan. Na wschód od zamku leżały ziemie i folwark starostów chełmskich z wsią Błonie. Na przedmieściu Lubelskim w 1553 roku zbudowany został drewniany kościół p.w. Św. Ducha ze szpitalem dla ubogich prowadzonym przez dominikanów, a na przedmieściu Brzeskim wystawiono cerkiew prawosławną p.w. Wniebowzięcia NMP, zw. Uspieńską, z przytułkie przedmieście Brzeskie zajęte zostało przez jurydykę Władyczyn, należącą do biskupów prawosławnych. Centralne miejsce zajmował tu plac targowy zwany Rynkiem Biskupim.
Na początku XVII wieku wielki pożar oraz liczne epidemie zahamowały rozwój miasta. W czasie wojen kozackich, szwedzkich i najazdu Chmielnickiego w 1648 roku zniszczeniu uległa zabudowa miejska, zamek, ratusz i kościoły. Mury obronne odbudowano dopiero w końcu XVII wieku. Nowo wybudowane bramy nosiły nazwy miejscowości, do których wiodły szlaki - Zamojska, Krasnostawska, Lwowska, Lubelska, Brzeska. Do dziś zachowała się jedynie brama Uściługska, należąca do pierwotnego systemu obronnego wzgórza zamkowego, a następnie pełniąca rolę bramy gospodarczej przy wjeździe na dziedziniec katedralny. W końcu XVIII wieku fosa i mury obronne nie pełniły już swej funkcji - po pożarze w 1788 roku przeznaczone zostały do rozbiórki, a uzyskany materiał wykorzystano do odbudowy spalonych domów.
W końcu XVII wieku na południe od miasta, na terenach należących do parafii rzymskokatolickiej, wykształciło się duże przedmieście Lwowskie, z folwarkiem należącym do zakonu pijarów. Sprowadzeni do Chełma w 1667 roku i osadzeni przy kościele p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, zbudowali oni kolegium oraz założyli ogród przy murach obronnych. Kolegium pijarskie zostało po 1720 roku przebudowane i zmodernizowane przez Dominika Bellottiego, a po kasacie zakonu w 1864 roku zamienione na gimnazjum.
Największe zmiany w zabudowie miasta zaszły około połowy XVIII wieku. Powstały wtedy okazałe murowane budowle sakralne organizujące przestrzeń urbanistyczną I modelujące panoramę miasta do czasów współczesnych. Zbudowano pięć świątyń barokowych, z których trzy największe - katedrę unicką p.w. Narodzenia NMP, kościół i klasztor reformatów oraz nowy kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów - zaprojektował Paweł Fontana.
Najwcześniej, bo około 1721 roku, powstała cerkiew p.w. św. Mikołaja, przy której wkrótce zbudowano kompleks budynków duchownego seminarium unickiego. W miejscu starego kościoła p.w. Św. Ducha stanęła nowa murowana świątynia i przytułek dla ubogich.
Nowa, barokowa katedra unicka, zbudowana w latach 1735-1756 w miejscu świątyni istniejącej od XIII wieku, stała się godną „oprawą" cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Pierwotny wystrój snycerski katedry, dzieło Michała Filewicza, nie zachował się. Propagowana wówczas latynizacja cerkwi unickich znalazła wyraz w planie świątyni opartym na krzyżu łacińskim, rozwiązaniach architektonicznych zastosowanych we wnętrzu i ukształtowaniu bryły zewnętrznej. Przy katedrze znajdował się kompleks zabudowań i ogrodów towarzyszących pałacowi biskupów unickich i zespół klasztoru bazylianów, osadzonych tutaj w 1640 roku. Ogrody I zabudowa gospodarcza zajmowały teren zamku dolnego, po którym pozostała tylko głęboka murowana studnia.
W latach 1743-1750 od strony południowej miasta, poza murami, powstało nowe założenie architektoniczne należące do zakonu reformatów, którzy zgodnie ze swoją regułą osiedlili się przy placu targowym. Duże nadanie pozwoliło zakonnikom założyć
ogród z zabudową gospodarczą, wystawić klasztor i kościół, które cechują skromność i prostota nie przypominające innych barokowych budowli Pawła Fontany.
W 1753 roku rozpoczęto budowę najpiękniejszej barokowej świątyni chełmskiej - kościoła p.w. Rozesłania Świętych Apostołów. Wzniesiony został na planie centralno - podłużnym, z nawą zbliżoną w rzucie do elipsy i obejściem w formie wieńca kaplic połączonych arkadowymi przejściami, a zdobią go dzieła snycerskie Michała Filewicza i freski malowane przez Józefa Mayera. Stawy i rozlewiska rzeki Uherki otaczające miasto od zachodu były dobrym zabezpieczeniem obronnym, ale znacznie ograniczały rozbudowę miasta. Za Uherką, przy drodze do Lublina, powstała dzielnica przemysłowa grupująca młyny, browary, słodownie, folusze i cegielnie.
Do XIX wieku w Chełmie dominowała drewniana zabudowa mieszkalna. Oprócz ratusza stojącego pośrodku rynku murowany był tylko dom zajezdny kasztelana Wojciecha Węglińskiego i dom szlachecki w pobliżu kościoła pijarów. Gęsta drewniana zabudowa w obrębie murów często ulegała pożarom. W 1788 roku spłonęło prawie całe miasto z ratuszem i umocnieniami obronnymi. W latach 1801-1802 Chełm nawiedziły aż trzy pożary, które zniszczyły kościół katedralny,
klasztor bazylianów, pałac biskupów unickich, kościół p.w. Św. Ducha i zabudowę mieszczańską. Po tych doświadczeniach władze miejskie zezwalały na budowę w centrum tylko murowanych domów. Komisja Dobrego Porządku wyznaczyła poprzeczne ulice, mające rozbić zwartą zabudowę centrum miasta i zapobiec szybkiemu rozprzestrzenianiu się ognia. Dokonano wtedy skrócenia i przewężenia wschodniej części rynku do szerokości ulicy. Pozwoliło to wygospodarować większą powierzchnię budowlaną kosztem zatarcia pierwotnego kształtu rynku, który po wytyczeniu placu targowego na przedmieściu Lwowskim już tylko w ograniczonym stopniu pełni funkcje handlowe.
W 1846 roku na północ od rynku rozpoczęto budowę cerkwi prawosławnej p.w. św. Jana Teologa, z dzwonnicą i okazałą plebanią w otoczeniu ogrodu. Zespół cerkiewny wytworzył nowe relacje przestrzenne w tej części miasta i przyczynił się do uporządkowania terenu przedmieścia Brzeskiego.
Ostatnia ćwierć XIX wieku była bardzo korzystna dla rozwoju Chełma, który stał się stolicą powiatu. Dzięki doprowadzonej w 1877 roku linii kolejowej nastąpiło ożywienie handlu i przemysłu. Usytuowany na północ od miasta dworzec przyczynił się do zurbanizowania tej części Chełma - przy nowo wytyczonej ulicy Kolejowej powstały zakłady przemysłowe i zabudowa mieszkalna. Miasto bogaciło się i zmieniało swój wygląd. Domy drewniane i murowane parterowe zastępowano okazałymi kamienicami. Wzniesiono wówczas duże kompleksy szkolne; Kolejową SzkołęTechniczną (obecnie Zespół Szkół Mechanicznych) wraz z mieszkaniami dla nauczycieli i zapleczem warsztatowym oraz rozległy zespół prawosławnego seminarium duchownego (obecnie I LO im. Stefana Czarnieckiego) z zapleczem gospodarczym i ogrodem. Po kasacie zakonu reformatów w 1864 roku budynki klasztorne rozbudowano na potrzeby gimnazjum zwanego Instytutem Maryjskim. Niedaleko powstała niewielka dzielnica, gdzie w parterowych drewnianych domach z ogrodami mieszkali nauczyciele i ich rodziny. Dogodna komunikacja kolejowa sprawiła, że w Chełmie stacjonowały dwa pułki piechoty: 65 Moskiewski i 66 Butyrski, które zajęły tereny znacznie oddalone od centrum, przy głównych drogach dojazdowych od strony Lublina i Hrubieszowa. Kompleks koszarowy z zabudową w połowie parterową i piętrową został zaprojektowany przez rosyjskich architektów. W obrębie zespołu koszarowego znalazła się również cerkiew garnizonowa. W 1892 roku rozpoczęto przy szosie hrubieszowskiej budowę szpitala garnizonowego - na powierzchni około 3000 m2 wystawiono murowane, wolno stojące budynki parterowe w otoczeniu różnorodnej, często egzotycznej zieleni. W głębi zespołu zbudowano niewielką kaplicę z cmentarzem wydzielonym wysokim murem.
Rozbudowa Chełma prowadzona przez władze carskie po kasacie unii brzeskiej w 1875 roku miała na celu przystosowanie miasta do roli stolicy Guberni Chełmskiej. W końcu XIX wieku zmienił się zdecydowanie wygląd ulicy Lubelskiej – miejsce klasycystycznym, zrealizowane według ówczesnych standardów, z typowym układem dwu- lub trzytraktowym, z sienią przejazdową w skrajnej osi i pomieszczeniem handlowym od frontu. Właściciele zajmowali na mieszkanie zwykle piętro kamienicy, co w elewacji podkreślane było okazałym balkonem z żeliwną ażurową balustradą, odlewaną w miejscowej fabryce.
Kamienice chełmskie w XIX wieku w większości projektowane były przez architekta powiatu chełmskiego Juliana Cieszkowskiego. Zgodnie z jego projektami po 1877 roku odbudowane zostały wszystkie kamienice w pierzei południowej rynku. Jego autorstwa jest też projekt pierwszego w Chełmie nowoczesnego hotelu, zbudowanego w 1890 roku dla kupca Kupfera w narożu ulic Lubelskiej i Przechodniej (obecnie Lubelska 27). Zastosowane w tym budynku neobarokowe, bogate elementy wystroju architektonicznego odbiegają od klasycyzujących form stosowanych wcześniej przez tego architekta. W latach 90 XIX wieku chętnie korzystano z projektów architekta A. Sokotowa, preferującego bogate elewacje, przepełnione różnorodnością boniowań, pilastrów, bogatych obramień okiennych i wydatnych gzymsów wspieranych przez ozdobne kroksztyny. Według jego projektów zbudowane zostały kamienice przy ul. Lubelskiej 8, 59, 68, 70 i pl. Łuczkowskiego 7, a także pałac rodziny właściciela odlewni żelaza Wilhelma Kretzschmara, który w 1912 roku został przebudowany i rozbudowany w stylu eklektyczno - secesyjnym według projektu architekta Drozdowicza. Z początku XX wieku pochodzą kamienice zwracające uwagę historyzującymi i secesyjnymi detalami architektonicznymi, odmienną stolarką okienną i drzwiową i oryginalnymi zwieńczeniami w partii dachowej. Autorem tych kamienic, zlokalizowanych przy ul. Lubelskiej 6 i 30, Reformackiej 6, Narutowicza 14-16 oraz Obłońskiej 19 (willa przemysłowca chełmskiego Kristiana Dratta), był Stanisław Dil.
W wyniku polityki rusyfikacyjnej władz, w końcu XIX wieku zmienił się wizerunek zespołu miejskiego. Na świątyniach przejętych po skasowanych zakonach katolickich pojawiły się cebulaste hełmy, przy katedrze greckokatolickiej na Górze Chełmskiej, zamienionej na sobór prawosławny, wystawiono wysoką dzwonnicę, a w miejscu zamku książęcego stanęła cerkiew p.w. św. św. Cyryla i Metodego. Powstały również nowe cerkwie prawosławne na przedmieściach Chełma. Okazałą cerkiew soborową planowano zbudować w centru
m mającej powstać dzielnicy gubernialnej na północny-zachód od miasta. Z rozległego założenia urbanistycznego do wybuchu 1 wojny światowej władze carskie zdążyły jednak zrealizować tylko pałac gubernatora I gmach urzędu gubernialnego, które po wyzwoleniu przeznaczone zostały na szpital.
W 1904 roku częściowo osuszono wielki staw przy ul. Lubelskiej i na jego miejscu założono pierwszy park miejski. Drugi kompleks zieleni powstał na Górze Chełmskiej w toczeniu katedry i zabudowań jej towarzyszących.
W okresie międzywojennym prowadzono w Chełmie liczne prace remontowe zacierając ślady rusyfikacji miasta. Ze wszystkich świątyń katolickich zdejmowano cebulaste hełmy i przywracano dawne kształty dachom i wieżom kościelnym. (...) W latach 1928-1933 na części terenu majątku państwowego Starostwo – Obłonie, położonego na wschód od Góry Katedralnej, rozpoczęto budowę rozległej dzielnicy mieszkalnej dla pracowników Okręgowej Dyrekcji Kolejowej, którą planowano przenieść z Radomia do Chełma. Projekt urbanistyczny nowego osiedla opracowali architekci warszawscy Adam Paprocki i Adam Kuncewicz, umiejętnie wykorzystując historyczny układ dróg i malownicze ukształtowanie terenu. Głównym elementem urbanistycznym dzielnicy miała być monumentalna oś widokowa prowadzona od dworca kolejowego do szczytu wzgórza, z projektowaną tam świątynią lub kompleksem budynków użyteczności publicznej. Poniżej wzgórza wzniesiony został według projektu Henryka Juliana Gaya gmach Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowej.
Domy dzielnicy kolejowej utrzymane w stylu dworkowym, dwu- i cztero- lub
sześciorodzinne, przeznaczone dla kadry kierowniczej, otoczone zostały ogrodami i zielenią. W wielorodzinnych domach szeregowych otrzymali mieszkania pozostali pracownicy kolejowi. Po rezygnacji z planów przeniesienia DOKP do Chełma przerwano budowę osiedla. Do 1933 roku zbudowano 112 domów i wyznaczono 22 ulice, przy których w następnych latach powstawała indywidualna zabudowa willowadzielnicy Działki.
Założony został przez księcia halickiego Daniela w latach trzydziestych XIII wieku. W 1478 roku biskupi chełmscy przekazali monasterowi należące do nich stawy rybne. Dokument przekazania dokładnie precyzuje lokalizację ośrodka zakonnego. Z niego wynika, że klasztor był położony za miastem w pobliżu wsi Pokrówka. Jego ihumenami byli biskupi chełmscy, często rezydujący w monasterze i czyniący na jego rzecz liczne zapisy. W latach 1530-1534 klasztor otrzymał część dóbr biskupich: „Derewnice", Luków, Niewierkow, Żuków i Peremilówka. Zakonnice monasteru Narodzenia NMP sprawowały opiekę nad cudowna ikoną Matki Boskiej. W 1596 roku klasztor uznał jurysdykcję unickiego biskupa chełmskiego. Ilość zakonnic uległa zmniejszeniu. Dopiero w 1650 roku władyce Jakubowi Suszy udało się odnowić życie zakonne. Monaster Narodzenia NMP został rozwiązany w 1723 roku. [333,.s.375]
W XIV wieku w Chełmie istniał kościół z klasztorem dominikanów, lecz w czasach późniejszych przebudowany został na synagogę.por.[520,s.29]
O Chełmie i Chełmskiej Ziemi. Głos jest ludzki, iż to miejsce, gdzie teraz cerkiew stoi, lasem zarosło było, a miasto na polach, ku słupowi murowanemu tuż pod Chełmem stojącemu, idących, leżało: ku temu, iż dołem tym który od Okszowa folwarku miejskiego i pól serebryskich idąc minąwszy zamkowy folwark, teraz miasta samego zakraja, rzeka Darka płynęła. Lecz (...) za czasy odmiennymi, wszystko si ę odmieniło. Wysieczony las nie tylko ludziom ale też cerkwi, na tej górze zbudowanej za chrześcijaństwa ustąpił. Miasto zaś tu gdzie teraz jest, przeniosło się. Rzeka na ostatek, lubo z woli Bożej miejsce swe odmieniła, lochami podziemnymi dokądkolwiek wpadając, według której Izajasz przepowiedział Egiptowi (...). Obnaży się łożysko potokowe od stoku swego, lubo też gusłów, jako powiadają niektórej księżnej ruskiej bolejącej i syna swego, który w tej rzece był utonął, szukającej, jakoż kolwiek zaginęła. Co ostatnie, chociaż zdało się bądź komu (...), jako mówię: przecież jednak że gusła (którymi się te kraje za pogaństwa aż nader parały) z dopuszczenia Bożego, wiele mogą; podobieństwa i wiary, poniekąd nie traci. Którego zaginienia rzeki, podziemne poniki i przepaści, i bezdenne jeziora, u niektórych Ziemi Chełmskiej miejscach, poświadczają. Nadto i sama wielka ulica Chełmska ku młynowi idąca, teraz rożna materią zatamowana, a kiedyś przepaści pełna (jak o tym wszyscy zatwierdzają) i inne pod chełmskie bagnista miejsca, jakimiś zapadłej rzeki są znakami.
Chełmem więc to miejsce z miastem od tego wyniosłego pagórka, który się zowie po słowiańsku Chołm, jest nazwany. Która tez determinacyja, i sam trakt chełmski, chełmska nazywa ziemię. A kto by Chełmowi był początkiem, (...) nie mamy ni litery: znać dlatego, że te narody żadnej literatury nie umieli, i nie mieli: i jeśli co o nim na piśmie było pewnego, przez ustawiczne wojny zaginęło.[492.s.1-2]
Grodzisko Chełm-Bieławin. (...) Obiekt znajduje się ok. 2 km na północ od centrum Chełma. Jest to zespół osadniczy składający się z pozostałości wieży obronno-mieszkalnej otoczonej prostokątną fosą o wymiarach 21x22 m, oraz i kilku - sześciu - osad otwartych. Wieża, prawdopodobnie cztero kondygnacyjna posiada następujące wymiary: 12,4xł 1,8 m i wysokość 16,6 m. Wieża zachowana w postaci jednej ściany została zniszczona przez Niemców w 1944 r. Była on stanowiska. Wieża wykonana z kamienia otoczona jest wałem ziemnym o bokach 25 x 26 m. (...)
Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Chełmie - Bieławinie jest jednym z największych, najlepiej rozpoznanych z zarazem bardzo ciekawym zespołem z interesującego nas okresu na terenie województwa chełmskiego. O randze obiektu świadczy olbrzymi obszar ok. 20 ha - zajęty przez osadnictwo, olbrzymia ilość materiału zabytkowego ok. 5 tys. zabytków jak i pośrednio fakt poświęcenia temu rejonowi osobnej monografii U. Ruszkowskiej. (...) Wieża datowana bywa na XIII do do połowy XIV wieku. W świetle ostatnich badań okazało się, że wieża była samoistnym elementem obronnym, tj. nie wchodziła w skład większego zespołu warownego - istniejąca fosa i wał ziemny są dziełem późniejszym nie mającym żadnych związków z funkcją obiektu. Wieża stała na kępie rędzin wśród bagnistych rozlewisk Uherki broniąc przejścia przez rzekę. Została ona zbudowana na miejscu o wcześniejszych tradycjach osadniczych. Odkryto bowiem bezpośrednio pod wieżą ziemiankę z VIII wieku. Podobnie datowane są stanowiska Nr 2 „Zasłupie", Nr III „Niwki", Nr IV „Niwka". Druga faza osadnictwa wiąże się z okresem funkcjonowania wieży. Jak sugeruje U. Ruszkowska, osadnictwo w rejonie Bieławina od XIII wieku wiąże się z działalnością Daniela Romanowicza w Chełmie który, jak poświadcza latopis, sprowadził rzemieślników. [340,s.25-39]
Grodzisko Chełm-Bieławin. (...) Obiekt znajduje się ok. 2 km na północ od centrum Chełma. Jest to zespół osadniczy składający się z pozostałości wieży obronno-mieszkalnej otoczonej prostokątną fosą o wymiarach 21x22 m, oraz i kilku - sześciu - osad otwartych. Wieża, prawdopodobnie cztero kondygnacyjna posiada następujące wymiary: 12,4xł 1,8 m i wysokość 16,6 m. Wieża zachowana w postaci jednej ściany została zniszczona przez Niemców w 1944 r. Była ona wzniesiona na niewielkiej kępie wśród bagien otaczających rzekę Uherkę, biegnącą ok. 200 m od stanowiska. Wieża wykonana z kamienia otoczona jest wałem ziemnym o bokach 25 x 26 m. (...) Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Chełmie - Bieławinie jest jednym z największych, najlepiej rozpoznanych z zarazem bardzo ciekawym zespołem z interesującego nas okresu na terenie województwa chełmskiego. O randze obiektu świadczy olbrzymi obszar ok. 20 ha - zajęty przez osadnictwo, olbrzymia ilość materiału zabytkowego ok. 5 tys. zabytków jak i pośrednio fakt poświęcenia temu rejonowi osobnej monografii U. Ruszkowskiej. (...) Wieża datowana bywa na Xlii do połowy XIV wieku. W świetle ostatnich badań okazało się, że wieża była samoistnym elementem obronnym, tj. nie wchodziła w skład większego zespołu warownego - istniejąca fosa i wał ziemny są dziełem późniejszym nie mającym żadnych związków z funkcją obiektu. Wieża stała na kępie rędzin wśród bagnistych rozlewisk Uherki broniąc przejścia przez rzekę. Została ona zbudowana na miejscu o wcześniejszych tradycjach osadniczych. Odkryto bowiem bezpośrednio pod wieżą ziemiankę z VIII wieku. Podobnie datowane są stanowiska Nr 2 „Zasłupie", Nr III „Niwki", Nr IV „Niwka". Druga faza osadnictwa wiąże się z okresem funkcjonowania wieży. Jak sugeruje U. Ruszkowska, osadnictwo w rejonie Bieławina od XIII wieku wiąże się z działalnością Daniela Romanowicza w Chełmie który, jak poświadcza latopis, sprowadził rzemieślników. [340,s.25-39] O wieżach pod Chełmem. Częste bywają różnych pytania, co by tez to za wieże albo słupy były; jeden pod Chełmem, a drugi w mili od Chełma, we wsi Stołpiu, tak od słupa samego, tym samym nad wieś dawniejszego nazwanej? O czym nie wiedząc, u ludzi sędziwych, przed lat czterdziestu kilku, jako w Chełmie, we wsi Stołpiu z dawna mieszkających, badałem się. Naprzód tedy tom z nich wyrozumiał, że to jakieś propugnacula były. Lecz niewielkie propugnaculum, z jednej i drugiej wieży tak daleko od siebie wzajem oddalonej. Chyba pono co od inszego przy tych jeszcze słupach, lubo wieżach kiedyś było, a za czasy nastającymi, ustało. Jakoż to twierdzą o słupie stołpskim, iż ich oraz było cztery, a na nich pałacyk, lubo zameczek był wystawiony: który na po tym od jakiegoś nieprzyjaciela, z wałów na górze, między wereszyckimi, i stołpskimi polami, i teraz będących, jest zniesiony. Co żeby nam jakżekolwiek do wiary podobieństwo podało, żem te wały wspomniał, krótko one opiszę. Są te wały dwa na rzeczonym miejscu, jeden w drugim, a niemały spacjum od siebie osadsadzone, z kamienia głazu, i ziemi uczynione. A pod niemi nisko bliskie wpada źródło. Które nie tylko mchem, lecz i lasem, snąć od wielu set lat, zarosłe, tak dalece, że w nich samych starych dębów spróchniałe pnie, znajdują się: a obydwa idą w cyrkuł. Na niektórych miejscach w posturę człowieczą, jeżeli nie wyższe: rzeczonemu niegdy zameczkowi, teraźniejszemu jednemu słupowi, a diametro położone. Drugich zaś jest zdanie, że te wieże były jakieś bałwochwalnie, albo kaplice pogańskie, zwłaszcza że są na miejscach, jako pod Chełmem, tak w Stołpiu, krynicznych. Co też nie bez fundamentu głosi się; gdyż przeszła starożytność, na krynicach i zdrojach często swoje bogi wenerowała, i responsa o rzeczach wątpliwych brała. (...) Inni na ostatek to twierdzą, iż po rozdzieleniu państw ruskich, od pierwszych trzech książąt wszystkiej Rusi rzeczonych Kij, Szczek, Choriw, te kraje nasze, dostały się Szczekowi, który kochając się we zwierzu, i łowach, te słupy w lasach i pustyniach przed tym będących, miedzy takowymi wystawił źródłami, aby się ze zwierza do nich przychodzącego delektował. 1 jako by tenże kapliczkę sobie pogańską, niedaleko Stołpia wsi, przy kilku pod górką krynicach zamurował. Którą potem według głosu ludzkiego, następujący chrześcijanie, obrócili w cerkiew, i teraz nazwano Sneti Salvatoris, albo z słowiańskiego Świętego Spasa. Przy której jest i folwark niewielki. Zowie się zaś to miejsce i po dziś dzień Monastyrem że tam kiedyś klasztor zakonników naszych, przy dostatniej szych był dobrach. Z krynic więc pomienionych jedna, lubo dla zasług bogobojnych ludzi, tu przed czasy Bogu hołdujących, lubo sama przez się, tak zdrową ma wodę, że jednej znacznej niegdy mieszczce chełmskiej, a potem jednemu mieszczaninowi także chełmskiemu, com dowodnie słyszał, na oczy wielce upadłym, wzrok naprawiła. Nadto, i z tego dochodzę, że to miejsce Szczękowe było, iż od niepamiętnych wieków, lasek, i Góry nad tym folwarkiem S. Spasa idące, nazywają się Szczekotem, albo Szczekawicą; podając do wyrozumienia, że jakoby od Szczeka, albo od jego psów szczekania, swoją wywodządeminatią. To o tych słupach podchełmskich każdemu przyłożywszy, rzecz samą(...), do uważenia zawieszam (...). [470.s.10-12] Rok Pański 1349. (...) Król polski) Kazimierz zebrawszy znaczne liczebnie oddziały wojska złożonego z pieszych i konnych wkracza do pozostałych ziem ruskich, które nigdy nie podlegały jego władzy, żeby je podbić pod swoje panowanie. Najpierw przybywa do ziemi łuckiej, którą wtedy zajmował z pewnymi innymi przynależnymi ziemiami po wyrzuceniu dawnych książąt ruskich Litwin Lubart, syn Gedymina. Obiegłszy grody Łuck i Włodzimierz, zdobywa je silną ręką. Potem posuwa wojsko w kierunku ziemi brzeskiej i w ciągu paru dni podbija pod swoje panowanie całą ziemię i zamek brzeski. Pozostałe bowiem warownie mniej silne poddali dobrowolnie ich właściciele. Potem udał się do ziemi chełmskiej i po zdobyciu głównego zamku Chełma przy użyciu ciężkich kusz, z których nieustannie miotał pociskami, zagarnął sam wiele majątków i świetnych kosztowności. Po zdobyciu głównego zamku wszystkie pozostałe poddały się posłusznie królowi. Ułagodzony zaś prośbami niektórych książąt ruskich (było ich bowiem w tym czasie wielu), przyjmował ich do łaski jako lenników, a odebrawszy przysięgę wierności i hołd przywraca im wszystko, do czego według świadectw mieli prawo. Po zdobyciu trzech wyżej wspomnianych ziem, należytym ich uporządkowaniu i umieszczeniu polskich starostów w główniejszych zamkach, wraca do Polski jako pełen chwały tryumfator, ciesząc się uznaniem rycerzy i całego ludu, dzięki któremu wszystkie stany chwaliły jego rozsądek w rządach i szybkość w działaniu [352.s.321-322] Grodzisko Chełm, „Wysoka Górka". (...) Grodziski usytuowane jest na szczycie „Góry Chełmskiej", zwanej też Górą Zamkową lub Katedralną, to jest pagóra kredowego wznoszącego się ponad 40 m ponad poziom rzeki Uherki biegnącej ok. 1 km (w linii prostej) od niego. Obiekt to nasyp w formie pryzmy wznoszącej się od 7 do 17 m ponad poziom Góry zamkowej - różnica wynika z lokalizacji na zboczu. Grodzisko posiada płaską, w przybliżeniu owalną (prostokątną z zaokrąglonymi rogami) powierzchnię o wymiarach 60x40 m oraz ukośny podjazd od strony południowej. Od strony zachodniej na krawędzi nasypu widoczne były jeszcze w latach 60 - tych XX wieku resztki muru obwodowego wykonanego z kamienia. W centrum „Wysokiej Górki" usypano w 1928 r, kopiec ziemny w kształcie stożka. W trakcie wielosezonowych badań wykonano co najmniej 50 wykopów badawczych, w tym kilka wieloodcinkowych. (...) Odkryto w nich bardzo zagęszczone tak w poziomie jak i w pionie ślady osadnictwa. Najstarszy poziom reprezentuje sam nasyp ziemny-grodzisko o drewniano - kamiennych umocnieniach zboczy: skrzynce zwieńczone konstrukcjami hakowymi wypełnione kamieniami oraz pięć rzędów palisady. Najstarszy horyzont datowany jest na XI -Xli wiek. Umocnienia drewniano -kamienno-ziemne zostały zniszczone przez mury palatium, budowli obronnej o charakterze reprezentacyjnym świadczącym o wysokiej randze zamieszkujących je osób. Z murami palatium związane są mury budowli sakralnej - cerkwi św. Jana. Według źródeł pisanych palatium i cerkiew są dziełem Daniela Romanowicza. Cerkiew miała ulec zniszczeniu w czasie pożaru w 1259 r. Ze zniszczonego palatium wydobyto w czasie badań P.P. Pokryszkina i F. Korałłowa liczne detale architektonicze - bazy, łuki, archiwolty świadczące - wg wspomnianych badaczy o „miejscowym stylu romańskim". „Palatium" datowane metodami architektoniczno - archeologicznymi określa chronologię drugiej fazy osadnictwa na „Wysokiej Górce" na XIII wiek tj. podobnie jak datowanie źródeł pisanych. Na częściowo zniszczonym palatium postawiono w czasie Kazimierza Wielkiego (?) donżon o analogiach z wieżami mieszkalno - obronnymi w Stołpiu i Bieławinie. W nowszych czasach na murach wcześniejszych budowli postawiono cerkiew pod wezwaniem Cyryla i Metodego, którą rozebrano w czasie I wojny światowej [340.,s.31-34] - Przywileje lokacyjne m. Chełma na prawie magdeburskim. Jak wiadomo, Chełm jest znacznie starszy od swoich przywilejów lokacyjnych na prawach magdeburskich. Na około półtora wieku przed pierwszym dokumentem lokacyjnym przeżył okres swej pierwszej świetności, bo w połowie XlII wieku. Przywileje lokacyjne miały miastu przywrócić dawną świetność i umożliwić mu rozwój na nowoczesnych prawach miejskich „magdeburskich". Dwa najstarsze dokumenty lokacyjne pochodzą z czasów Władysława Jagiełły, a mianowicie pierwszy z 1392 roku, a więc sprzed 570 lat, drugi natomiast z 1425 roku. W zasadzie treść obu dokumentów jest podobna, chociaż różnią się nieco tekstem i formą. Oryginały sporządzone były w języku łacińskim, późniejsze streszczenia są znane i z polskich wersji. Oryginały nie zachowały się, gdyż zostały świadomie i celowo zniszczone przez wojska moskiewskie w 1794 r. Teksty ich zachowały się w postaci kopii oblatowanych w księgach akt grodzkich (Castrensia Chełmensia nr 187/20262). Kopia dokumentu lokacyjnego z 1392 roku nosi w księdze aktowej tytuł: "Privilegij civibus sacrae Regiae Majestatis Civitatis Chelm a serenissimo Vladislao Poloniarum Rege jura eorundem civium ex ruthenis et polonicis in jus Magdeburgens transormatis oblata". Uroczysty początek tego dokumentu brzmi: "In nomine Domini, amen. Ad perpetuam rei memmoriam Vladislaus Dei gratia rex Poloniae Lithuaniaegue princeps supremus et heres Rusiae etc ". Drugi dokument z 1425 r. nosi tytuł: "Privilegij super jus Theutonicum cwibus Chełmensibus collati oblata ". Wszystkie przywileje najobszerniej omawia i streszcza Lustracja Starostwa Chełmskiego z 1789 roku, której kopia z pocz. XIX wieku pochodząca znajduje się również w zbiorze Muzeum chełmskiego. Przytaczam fragment tej lustracji, charakteryzujące oba omawiane przywileje lokacyjne, na kilka lat przed ich zagładą. (I) „Najprzód mieszczanie sławetni miasta Jego Królewskiej Mości Chełma złożyli projekt locationis miasta Chełma do podpisu Najjaśniejszego Władysława, króla polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rusi dziedzica, przygotowany, na którym projekcie data on ego w Lubomlu, zamku królewskim, w niedzielę między oktawą Trzech Króli roku tysiąc trzysta dziewięćdziesiątego drugiego zanotowany. Ten jednak projekt podpisu przerzeczonego, zatwierdzonym ani pieczęcią Koronną zapieczętowany nie został, ani przez któregokolwiek z kanclerzów podpisany nie jest. Treść przerzeczonego projektu jest ta: że Najjaśniejszy Władysław, król polski, miasto Chełm z praw polskiego i ruskiego na magdeburskie przenosi, oddalając stamtąd wszystkie polskie i ruskie sposoby i zwyczaje wszelakie prawu magdeburskiemu przeciwne, uwalnia oraz wszystkich mieszkańców Jego Królewskiej Mości Chełma od wszelkiej jurysdykcyi i władzy starostów, wojewodów, sędziów, podsędków i onych urzędników, aby tak w sprawach większych, jako i mniejszych, jakie są: kradzieży, zabójstwa i innych nie odpowiadali, ale tylko przed swoim wójtem, a w sprawach zaś kryminalnych i głównych wszelakich, wójtowi i radcom sądzenia, karania i poprawienia w obrębie miasta dana jest władza. Aby zaś miasto pomieni one prędzej wzrost wziąć mogło, mieszkańcom onego dla umieszczenia ludzi sto łanów frankońskich jest nadanych, nad to sukiennice, jatki, kramy, klitki szewckie i stolarzów. Który to przywilej kocationis na pergaminie zapisany projekt z treści swojej w przywilej confirmationic pod panowaniem Najjaśniejszego Zygmunta Augusta, króla polskiego, w Warszawie na Sejmie dnia 22 maja roku 1572 nastąpiony, ręką Jwgo Franciszka Krasińskiego, podkanclerza Koronnego, podpisany, zawieszona pieczęcią na wosku wyciśnioną wzmocniony(—)". (II) „ Przywilej pod imieniem Najjaśniejszego Władysława, króla polskiego, w piątek, w sam dzień św. Wacława męczennika, roku tysiąc czterysta dwudziestego piątego (w Szarczowistach) wydany, ręką królewską ani kanclerską nie zatwierdzony, że jednak za sprawą kanclerza Koronnego nastąpił, pod tymże przywilejem, ręką przywilej piszącą zanotowano jest. Zamyka zaś w sobie nadanie miastu teraźniejszemu Chełmowi służące prawa magdeburskiego uwolnienie wszystkich mieszczan przerzeczonego miasta od wszelkiej jurysdykcyi i władzy wszystkich kraju wojewodów, kasztelanów, starostów, dygnitarzów, sędziów, podsędków i innych wszelkich urzędników, zostawując zupełnie władzę w sprawach tak potocznych jak głównych sądzenia w obrębie miasta Chełma wójtowi i radcom przysiężnym a wkładając na wójta obowiżaek odpowiedzi przed królem. Pieczęć przerzeczonego przywileju wisząca odpadła, ani oblata onego aby w których koi wiek aktach nastąpić miała, na tymże przywileju zaświadczenia nie masz". Sprawa braku podpisów i pieczęci królewskich na najstarszych przywilejach lokacyjnych Chełma jest interesująco tajemnicza i wymaga zbadania w przyszłości. W czasie zatargu starosty chełmskiego Aleksandra Łaszczą z mieszczanami chełmskimi w 1582 roku, między innemi okazywane były rewizorom królewskim oba dokumenty lokacyjne. Sprawa ich autentyczności i prawomocności nie była wtedy kwestionowana, ani dyskutowana, a mieszczanie udowodnili swoje prawa do różnych gruntów. Pod koniec pierwszego ćwierćwiecza XIX wieku wszystkie dobra ziemskie zakładały księgi hipoteczne i regulowały swoje posiadłości. W związku z tym i „Dobra Narodowe Chełm" na zarządzenie władz centralnych po raz chyba ostatni w dziejach odwoływały się i do najdawniejszych przywilejów, a Komisja Województwa Lubelskiego przesłała do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji w Warszawie oprawione w księgi 13 kopii przywilejów miejskich Chełma (które wraz z archiwum Prokuratorii Generalnej spaliły się w 1944 roku). Dokumenty lokacyjne Chełma są doskonałymi dowodami na to, że otrzymanie praw magdeburskich lub „teutońskich" (tj. niemieckich) nie oznaczało wcale początków istnienia miasta, a tym bardziej założenia go przez kolonistów niemieckich, jak to w naiwny i tradycyjny sposób interpretował okupant niemiecki w czasie ostatniej wojny. Stanisław Skibiński.[96.s.1,4] - Zachowane do dzisiaj w różnych archiwach stare dokumenty dotyczące dziejów Ziemi Chełmskiej są nikłymi szczątkami akt, wytworzonych przez dawne kancelarie. Nie wszystkie akta oddawano niestety na wieczyste przechowywanie, lecz tylko z prawniczego stanowiska „najważniejsze". Różne wydarzenia w ciągu wieków nadszarpywały i te najważniejsze zespoły archiwaliów. Jakie koleje losu przechodziły akta wyprodukowane w Chełmie lub tyczące się Chełmszczyzny pokrótce zorientujemy się z niniejszego szkicu. Pierwszym legendarnym już dokumentem do początków Chełma były tzw. Księgi Lubomelskie, które na podstawie przekazu ustnego wspomina J. J. Susza w XVII wieku. Istniejącymi dotychczas zabytkami piśmiennictwa odnoszącego się do średniowiecznego Chełma są: Kronika t. zw. Hipacowska oraz Ewangeliarz chełmski z Xlii - XV wieku. Znajdują się one w Moskwie. Najstarszym w Polsce dokumentem odnoszącym się w całości do Chełma jest zachowany w kopii z XVIII wieku projekt przywileju lokacyjnego miasta Chełma na prawie magdeburskim z 1392 roku, który potwierdzony został w XV wieku, być może już w 1425 roku, gdyż i z tego roku zachowała się tylko kopia w księgach grodzkich chełmskich. Pewnym dowodem na tą lokację może być rozpoczęcie działalności kancelarii grodzkiej, której pierwsza księga rozpoczyna się od 1428 r. Akta miejskie prowadzone były na pewno i wcześniej, czego dowodem mogła by być wzmianka w dokumencie z XVI wieku, mówiąca o „donacji wójta Mścisławana obszar od drogi Brzeskiej aż do granicy Serebryskiej" w 1405 roku. Niestety najstarsze spośród chełmskich ksiąg aktowych od 1915 r. są zaginione (w tym 140 ksiąg grodzkich, 49-ziemskich i 3-podkomorskie). Z deportacji ich do Wilna w 1887 roku powróciły po 1 wojnie światowej do Lublina tylko księgi od około połowy XVII wieku i cały XVIII wiek, a także wszystkie istniejące akta miejskie Chełma. (W 1956 roku w Wilnie w czasie przeprowadzonego remontu budynku byłego Archiwum odkryto kilka tysięcy ksiąg zamurowanych w niszy, które są prawdopodobnie tymi zaginionymi aktami Lubelskiego Archiwum Akt Dawnych, gdzie były wszystkie chełmskie księgi). W dawnych wiekach księgi grodzkie przechowywane były na zamku chełmskim, gdzie była kancelaria Grodzka. Ocalały one z wielkiego pożaru miasta w 1578 roku (4 VI), ponieważ położonego na górze zamku nie dosięgnął ogień. Dokładnie w pół wieku później (1638 r.) w czasie równie groźnego pożaru miast spalił się i zamek chełmski, ale archiwum zdołano zawczasu zabezpieczyć i uratować. Po tym pożarze wybudowano specjalny budynek murowany i kryty dachówką, który od pozostałych zabudowań miejskich oddzielaj nasyp góry zamkowej. W dawnej Rzeczypospolitej władze duchowne prowadziły własne kancelarie i wytwarzały w toku swej działalności bardzo ważne dla dzisiejszych historyków akta. Zarówno poszczególne kościoły i klasztory miały swoje archiwa, które w czasach pożarów ulegały zniszczeniu. Od około 1369 roku istniało formalne biskupstwo chełmskie obrządku łacińskiego, które prowadziło własne archiwum złożone z akt konsystorskich, kapitulnych i ksiąg uposażeń biskupa. Siedziba jego nie długo była w Chełmie, gdyż po wielkim pożarze miasta około 1475 roku przeniesiono ją do Hrubieszowa, a następnie do Krasnegostawu. Dokument z 1624 roku zawarty w księdze biskupstwa chełmskiego krótko wspomina zagładę tego archiwum: „Księga uposażenia i wszystkie akta kościelne przed prawie 30 laty strawione zostały przez gwałtowny pożar budynków katedralnych" (t j. około 1595 roku, lub też może odnosi się ta wiadomość do pożaru z 1578 roku). W jakiś sposób zachowały się tylko statuty synodalne diecezji chełmskiej, z XV wieku które prof. J. Sawicki odnalazł w Poznaniu i opublikował. Biskupstwo obrządku wschodniego miało istnieć w Chełmie już nawet w XIII wieku jednakże akta z tych czasów nie zachowały się. W czasie pożaru miasta w 1638 roku spaliły się księgi podwojewodzińskie, zawierające akta dotyczące ludności żydowskiej, jakieś stare przywileje i „wiązki różnych dokumentów". Na początku 1649 roku akta chełmskie odebrane zostały z rąk kozaków, którzy je zrabowali. W 1756 r. bp Felicjan Wołodkowicz wywiózł ze sobą najstarsze dokumenty biskupstwa unickiego do Włodzimierza Wołyńskiego, gdzie one w czasie pożaru w styczniu 1758 r. spaliły się doszczętnie. Pozostałe w Chełmie resztki tego archiwum znajdują się obecnie w Archiwum Państwowym w Lublinie. Mimo kataklizmów, jakie przechodził Chełm w ciągu wieków, mieszczanie chełmscy przechowali pergaminowe i papierowe przywileje królewskie do 1794 roku. Po klęsce wojsk kościuszkowskich pod Chełmem w dniu 8 czerwca 1794 roku Moskale w odwet za udział mieszczan w obronie Chełma zniszczyli ukryte w zakrystii kościoła pijarskiego „protokóła, transakcje wszelkie obywatelskie, kwity regestra i przywileje miastu nadane (—), archiwum zburzone tak zastało, iż transakcje obywatelskie, kwity i inne, jedne zabrane, drugie zdarte na wiatr wypuszczone zostały". Na szczęście przywileje te w latach poprzednich zostały wpisane do ksiąg grodzkich i w tej postaci teksty ich się zachowały. Pożar zabudowań katedralnych wraz z katedrą unicką w 1802 roku niszczył wszystkie księgi metrykalne i zapewne inne akta kościelne. W przeciwieństwie do nich w archiwum parafialnym kościoła popijarskiego zachowały się księgi metrykalne (z pewnymi lukami) od 1661 roku. W 1829 roku w czasie pożaru budynku Komisji Wojewódzkiej w Lublinie spaliło się m. i. dużo akt dotyczących Chełma powiatu. Z akt urzędów i instytucji chełmskich z XIX wieku ocalały tylko smutne resztki, zapewne na skutek zbyt bezwzględnego przekazywania akt na makulaturę. Wiele cennych dokumentów zgromadzono w końcu XIX i na początku XX wieku w ówczesnym muzeum Bractwa Maryjnego w Chełmie. Część ich ulega rozgrabieniu w czasie 1 wojny światowej, uratowane resztki znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie. Druga wojna światowa była największym z kataklizmów dla polskich zbiorów, zwłaszcza archiwalnych i bibliotecznych, zgromadzonych w Warszawie. W czasie powstania warszawskiego w dniu września 1944 r. hitlerowcy podpalili Archiwum Główne Akt Dawnych, gdzie spłonęły akta większości staropolskich i nowożytnych urzędów centralnych i prowincjonalnych. Najwięcej wśród nich dokumentów dotyczących Ziemi Chełmskiej było w takich zespołach, jak trybunał Koronny Lubelski, Komisja Skarbu Koronnego, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych (gdzie było archiwum Bazylianów chełmskich z 9 pergaminowymi przywilejami i dokumentami od połowy XV w. do połowy XIX w.) Wraz z archiwum Prokuratorii Generalnej spłonęły stare plany, rejestry pomiarowe miasta Chełm, opis historyczno-topograficzny Chełma oraz kopiariusze przywilejów miejskich Chełma. Wśród rękopisów Biblioteki Krasińskich spłonęły m.in. unikatowe dokumenty rozgraniczenia miasta od Czułczyc z XV i XVI wieku. Wypożyczone do urzędów takie ważne, dokumenty, jak plan majoratu chełmskiego z 1863 r. i wolumen akt tego majoratu z zespołu Komisji do spraw włościańskich przepadły w Lublinie, ponieważ nie zwrócono ich do archiwum wojewódzkiego. (...) Straty akt starościńskich są o tyle dotkliwsze, że i akta większości gmin wiejskich zostały nieopatrznie poniszczone. Dla Chełma największą stratą jest zaginięcie akt b. gminy Krzywiczki, na terenie której znajdowało się samo miasto. Wiele materiałów zastępczych w miejsce zniszczonych archiwów można było uratować jeszcze po wojnie z przekazywanych na makulaturę akt sądowych. Warto jeszcze wspomnieć zaginięcie wszystkich egzemplarzy akt regulacji rzeki Uherki wraz z planami oraz zniszczenie w Radomiu archiwum b. Dyrekcji Lasów Państwowych, gdzie były akta leśne z XX wieku oraz sprawy likwidacyjne byłych dóbr królewskich (państwowych) wraz ze starszymi aneksami. Były tam sprawy całego ówczesnego nadleśnictwa „Chełm”, obejmującego wszystkie lasy powiatu chełmskiego obecnie z tego obszaru powstały 3 nadleśnictwa Chełm, Pobołowice i Rejowiec). Nie potrzeba podkreślać, jakie straty materialne dla Państwa i poszczególnych obywateli przyniosła utrata dowodów prawnych na swoje posiadłości lub osobiste uprawnienia. Utrata ta będzie coraz dotkliwszą dla historyków w miarę, jak będzie zacierać się pamięć o różnych faktach. Dlatego należy wszechstronnie przemyśleć i poradzić się archiwisty, zanim papiery po jakiejś instytucji, stowarzyszeniu czy przedsiębiorstwie zniszczy lub przekaże na makulaturę. [76.,s.8-9] Na jednym z kredowych wzgórz - chełmów ulokował się we wczesnym średniowieczu gród, który stał się stolicą księstwa, a następnie ziemi chełmskiej. Zanotowana przez XlII - wiecznego latopisa nazwa wzgórza „Chełm” przeniosła się na miasto, które było siedzibą władz administracyjnych kościelnych, a w ostatnich latach pojawiła się nazwa regionu: Pagóry chełmskie - ze względu na charakterystyczne dla tej krainy geograficznej wzgórza kredowe (niekiedy z zachowanymi na szczytach piaskowcami lub glinami). Największą karierę historyczną zrobiło wzgórze chełmskie, przez które przebiegał stary szlak komunikacyjny i gdzie był łatwy do przebycia bród przez bagnistą dolinę Uherki. Dość obronne z natury wzgórze nadawało się na lokalizację grodu i miasta. Prof. dr Henryk Maruszczak powiada, że „walory tego chełmskiego krajobrazu, jedynego na Lubelszczyźnie, zostały umiejętnie wykorzystane przy lokalizacji i rozbudowie starego grodu”. Wzgórza chełmskie (bo dzisiejszy Chełm rozprzestrzenił się i na najbliższe pagóry) zbudowane są ze skał wapiennych, górnokredowych, z których najbardziej charaktery styczną jest kreda pisząca. Pokłady kredy w okolicach Chełma mają miąższość do 500 m. O powstaniu wzgórz - chełmów decydowała różna odporność skał podłoża na działanie sił w późniejszych okresach geologicznych (morze sarmackie, dyluwium). Bogata przeszłość przyrodnicza i historyczna chełmskiego wzgórza jest źródłem najfantastyczniejszych opowieści o podziemiach. Do najbardziej niewiarygodnych należą wersje, jakoby lochy w kredzie ciągnęły się popod dnami rzek i bagien do sąsiednich zamków i miast na odległość do kilkudziesięciu kilometrów. Również ludowym podaniem czy też bajką może być wersja, iż ze starej studni na Górze Chełmskiej podziemną rzeką wypływały na zewnątrz wpuszczane tu jakoby ryby. Często spotkać można było przypuszczenia, iż lochy chełmskie są pochodzenia naturalnego i zostały przez ludzi rozszerzone i pogłębione. Autorytatywnie wypowiedział się w tej sprawie prof. dr H. Maruszczak (UMCS), według którego „zespół zjawisk krasowych związanych z kredą jest dość osobliwy. Właściwości fizyczne kredy decydują o tym, że w zespole zjawisk krasowych brak jest typowych form podziemnych". W związku z tym „nie ma podstaw do przewidywania, aby mogły się rozwinąć strumienie wód podziemnych, które wyżłobią podziemne kanały". Odnośnie podziemi chełmskich wyraża on opinię, że „korytarze te nie miały żadnych założeń naturalnych i nie zaczną się rozwijać pod wpływem sił przyrodniczych". W uzupełnieniu tej wypowiedzi można dodać, iż w szczelinach spękanych pokładów skały kredowej poniżej poziomu wód zaskórnych znajduje się woda, która bardzo utrudniała kopanie kanałów dla rur kanalizacyjnych w ostatnich latach. Do niedawna w starym parku miejskim było źródło wodne, ongiś wykorzystywane dla celów kultowych, które zanikło po obniżeniu się poziomu wody w podłożu. Wydaje się, iż wody te udaremniłyby możliwość wykopania i wykorzystania lochów kredowych w obniżeniach dolin. Skoro wyklucza się powstanie lochów w kredzie na drodze naturalnej, a zachowane i znane ich odcinki nie wykazują śladów działania sił przyrodniczych, należy powrócić do źródeł historycznych. Kronikarz ziemi chełmskiej Jakub Jan Susza (biskup unicki chełmski), który obserwował i badał różne zjawiska w Chełmie i okolicach, wspomina jakieś zapadliska na głównej ulicy prowadzącej w kierunku młyna na rzece Uherce. Przypuszcza on, że są one śladami „zaginionej podziemnej rzeki", którą zapewne sugerowało mu wspomniane już źródełko w pobliżu młyna wodnego. Ważniejszą dla historii chełmskich lochów kredowych jest wzmianka tego J. Suszy o wydobywanej w Chełmie kredzie, którą wtedy już rozwożono po całej Rzeczpospolitej. Dr Władysław Grabski, który wraz z prof. Wiktorem Zinem prowadził badania w Chełmie, oświadczył, iż odnalazł dokument stwierdzający, że z Chełma do Krakowa sprowadzono 17 wozów kredy (w XVI w.). W roku 1694 burmistrz chełmski Teodor Leśkiewicz pozwał Piotra Leśkiewicza m. in. z tytułu niezapłacenia mu za daną do sprzedaży kredę, a pozwany przed sądem wyjaśnił, że tę kredę sprzedawał nie on, ale nieżyjący już Krupa. Miejskie akta chełmskie zachowały się dopiero od XVII wieku i w nich spotyka się wzmianki o istniejących już lochach, wyraźnie odróżnianych od piwnic, ale mających z nimi połączenia. Ponieważ wzmianki te są lakoniczne i nieliczne wydaje się celowym przytoczenie ich w oryginalnym brzmieniu w chronologicznej kolejności. W dokumencie z 1690 r. znajdujemy wiadomość o zapisie sprzedaży przez mieszczkę chełmską Mariannę Zabierowiczową„domu drewnianego z sklepem murowanym, gruntem, izdebkami, piwnicą, lochami", a w kamienicy należącej do Jerzego Krasuskiego i dzierżawionej przez Piotra Sidorowskiego w roku 1698 „od kraty, która jest drewniana, w lochu z piwnicy idąc tamże od zawiasy oddaite". Stanisław Mateusz na Rozdole Rzewuski, referendarz koronny, sprzedał w 1704 r. Mikołajowi i Annie Sidorowskim „grunt starościński, zamkowy, naprzeciwko ojców Scholaram Piarum, teraz spustoszały, pusty, z piwnicą zawaloną, lochem zapadłym, także i gruncikiem małym do placu przyległym". Testament Marianny Kucharskiej z 1721 r. wymienia „dom drewniany z drugiemi izdebkami w kupie zostającymi, z komorami, piwnicą, locham i inszemi rzeczami, między miedzami: z jednej strony od drogi publicznej ku bramie Lubelskiej ciągnącej, a z drugiej także publicznej drogi ku bramie Krasnostawskiej ciągnącej". W opisie domu Szymona lrszowicza z roku 1728 wyszczególniona została również „piwnica murowana z dwiema lochami i lochy w krydzie wycinane". Na Placu Trybowym naprzeciwko ratusza chełmskiego w 1750 r. Szloma Lejzorowicz posiadał „sklep dolny alias piwnica, drugi sklepik przy nim, oboje murowane, przy nich lochy wybrane w skale i podmurowane, taksowane złotych polskich siedymset", natomiast pod domem Szymona Zajwelowicza była „piwnica dolna murowana z lochami wybranemi, taksowana złotych polskich 800". W 1752 roku Urząd Kondecensjorialny wydzierżawią kamienicę w części należącej do podstolego bełskiego Michała Wydżgi i „puszcza w tejże summie (3060 zł) piwnicę całą murowaną i loch pod schodami w krydzie kowany", w szóstej sumie pozostałej po mieczniku kaliskim Władysławie Koczorowskim „przydaje loch w krydzie kowany z piwnicy j.w. Wydżdze podanej, do którego drzwi go prawej race od ulicy Zamkowej, ostrzegając wolne przejście przez wrota i sień do sklepu, także schody i piwnicę do lochu". W przekładzie skryptu hebrajskiego z 1754 r. zawierającym akt sprzedaży domu Frejdli Lewkówny i Bencia Moszkowicza podano, że „w tymże domostwie przeciwko izby szynkownej, z górami, z dachem, z piwnicą murowaną, z lochami i sklepem murowanym nad piwnicą, od głębokości ziemi do wysokości nieba (-) nie zostało się u wspomnianego Borucha Lewkowicza z pieniędzy przedażnych i szeląga jednego; tedy zostaje to domostwo ze wszystkiemi komórkami i z kramnicami, z piwnicą i z sklepem, z lochami i ze wszystkim porządkiem pomienionemu Boruchowi (-) wiecznemi czasy". Z dalszych dokumentów wynika, iż lochy wykute lub wybrane w skale kredowej znajdowały się również pod obiektami nie będącymi własnością prywatną. W inwentarzu pałacu - zamku starościńskiego z 1770 roku wymieniony jest „loch z szyją murowaną", a w akcie wydzierżawienia prezydentowi miasta Chełma Wojciechowi Nowickiemu i Józefowi Boguchwalskiemu, landwójtowi, dochodu z ratusza, wyszczególniono „izbę dolną z sklepem, piwnicą i lochem". Lochy kredowe występują zwykle jako przedłużenia piwnic, stąd mogły być stale pogłębiane pod sąsiednie posesje, ulice lub jako niższe kondygnacje. Kubatura wyrobisk może sugerować, iż kredę wydobywano nie tylko na własny użytek właściciela placu. Skutki tego kopalnictwa dawały się odczuwać już w XVIII wieku, czego ilustracją jest dokument z 1787 roku. Delegowani wówczas przez Magistrat chełmski urzędnicy: ławnik przysięgły Stefan Siroczyński i woźny Józef Dobrowolski po obejrzeniu lochów pod domem Lejzorczynym zeznali, „iż naprzeciw kościoła ichmościów Scholarum Piarum (-) pod ulicą publiczną na łokci ośmnaście popod ziemią podkopali się (-) przeto z rozkazu tegoż Magistratu (-) zostając aresztowani z zakazem, aby więcej pod ulice lochów nie podbierali". Sprawa podziemi i lochów chełmskich w pierwszej połowie XIX wieku wyszła poza zainteresowania rady miejskiej. Naczelnik powiatu krasnostawskiego (Chełm wtedy należał do tego powiatu) 9 kwietnia 1845 r. zarządził zrewidowanie lochów i zamurowanie otworów w miejscach, gdzie znajdowany się wyrobiska kredy. Stwierdzono wtedy, że „przez wybranie kredy pod znaczną powierzchnią miasta korytarze były w różnych kierunkach zagłębione". Rewizję przeprowadzał budowniczy (architekt) powiatowy w obecności burmistrza miasta Chełma. W protokóle z 23 maja 1845 r. zachowanym w Aktach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych w Warszawie zapisano, że „pod domem nr 5, należącym do Mieliła Erlicha, a w piwnicy murowanej, sklepionej z cegły palonej na wapno, znajduje się wejście z korytarzem w kredzie wyrobionym długości 12, szerokości łokci 4", wysokości łokci 3 - do dwóch otworów w kredzie wydrążonych. Otwór pierwszy wprost korytarza trzyma długości łokci 25, szerokości łokci 5, wysokości łokci 3", z tego otworu naprawo jest drugi otwór długości 22, szerokości 3", wysokości 7 łokci. Oba te wyłamy w skale litej kredy są dosyć porządne i foremne, kopanie knedli od dawnych czasów zaniechano i dziś służą właścicielowi na skład trunków, niebezpieczeństwem załamania nie zagrażają". Odtąd ponad pół wieku było głucho o tej chełmskiej osobliwości. Na początku XX wieku wspomniał o niej w swoich materiałach rękopiśmiennych Cyprian Walewski pisząc: „Pod całem zaś miastem, mianowicie pod domami żydowskiemi ciągną się podziemne lochy, z których ciągle wybierają kredę, ta stanowi największy handel w całem mieście". Dziś można wątpić w to, że kreda stanowiła najważniejszy artykuł w chełmskim handlu, raczej był to najosobliwszy towar. W roku 1911 chełmski oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zorganizował pierwszą w historii lochów chełmskich wycieczkę tury styczną do nich. Odtąd były one znów zapomniane aż do 1936 r., kiedy to natrafiono na nie w trakcie kopania rowów pod rury wodociągowe. Prowadzący te prace inż. Denisow docenił wartość zabytkową i krajoznawczą podziemi kredowych i przyczynił się do ich udostępnienia turystom w ostatnich latach przedwojennych. Udostępniony ciąg lochów otrzymał wtedy oświetlenie elektryczne, wejście znajdowało siew piwnicy kamienicy Kupferów przy ul. Lubelskiej 27, wyjście pod skarpą kościelną przy ul. 3 Maja (róg Lubelskiej). Kazimierz Czemicki w swojej książce „Chełm - przeszłość i pamiątki" ostrzegał zwiedzających przed odcinkami lochów, gdzie nawet zapałka nie chciała się palić, radził zaopatrzyć się w szpagat lub cienki drut, który umożliwiałby odnalezienie powrotnej drogi. Nie można wykluczyć możliwości ukrywania się w lochach ludzi w czasach wojen i niepokojów, zwłaszcza dowiodła tego ostatnia wojna, kiedy to próbowali ukrywać się i bronić w lochach likwidowani przez hitlerowców Żydzi. W czasie 1 wojny światowej lochy służyły chełmskim handlarzom do ukrywania towarów przed wścibskimi żołnierzami austriackimi. W czasie 11 wojny Niemcy polecili władzom miejskim zlikwidowanie wejść do podziemi przez zasypywanie lub zamurowanie pod groźbą kary, co miało uniemożliwić ukrywanie się prześladowanym i ściganym ludziom. Przez wiele lat po ostatniej wojnie chełmskie lochy były penetrowane przez młodocianych amatorów „lochołazów", chociaż te wyprawy niezupełnie były bezpieczne. (...) W tym okresu: władze miejskie Chełma przeżywają inne emocje. Obserwują bowiem dziwne zaniki zawartości szamb, przesączanie się wody opadowej pod bruk na terenie starego miasta. W 1960 r. zapadły się lochy w parku dawnego Powiatowego Domu Kultury na ul. Lubelskiej 4, innym razem zapadł się słup telefoniczny, a kulminacją tych niecodziennych zjawisk było zapadnięcie się jezdni, chodnika i ściany frontowej domu 29 listopada 1965 r. Pierwsze ekspertyzy i dokumentacje wykonane zostały przez Politechnikę Krakowską (Katedry Historii Architektury Polskiej i Konstrukcji Budowlanych). Pracownicy naukowi tej uczelni oraz studenci rozpoczęli metodyczne badanie miasta, jego struktury nadziemnej jak i podziemnej. W trakcie tych prac ujawniono daleko posuniętą destrukcję kredowych podziemi. Okazało się, że w obrębie średniowiecznych fortyfikacji Chełma niemal cała zabudowa posadowiona jest na kredowych wyrobiskach, które tworzą pod miastem prawdziwy labirynt przejść i korytarzy. Stwierdzono również, że te kredowe podziemia mają unikalną wartość zabytkową w skali europejskiej, i że ze względu na ich architekturę i swoiste piękno nie można zrezygnować z udostępnienia ich społeczeństwu. W celu zabezpieczenia starej części Chełma przed awariami naukowcy z Politechniki Krakowskiej musieli opracować nowe metody, gdyż dotychczas wypróbowane metody górnicze zawodziły. Kreda jest bowiem dość niezwykłą skałą, która wstanie suchym wytrzymuje nacisk 100 kg na 1 crrf, a zawilgocona staje się masą plastyczną. W tym tkwi groźba dla zabudowy Chełma i najważniejszy problem wysuszenia kredowych korytarzy. W dniach 16 i 17 grudnia 1966 r. odbyła się w Chełmie sesja naukowa, zorganizowana przez Stowarzyszenie Architektów Polskich przy współudziale wielu innych instytucji. Wśród aktualnych problemów urbanistyczno-konserwatorskich m. Chełma znalazły swe miejsce podziemia, od rozwiązania których trzeba zacząć wszelkie planowanie na terenie starego śródmieścia. Był to pierwszy wypadek zajęcia się naukowców sprawą kredowych wyrobisk i lochów. W szczegółowych wnioskach z Sesji znalazło się m. in. takie sformułowanie: „Unikalne w skali europejskiej podziemia chełmskie powinny być wykorzystane jako atrakcyjny obiekt turystyczny. W tym celu należy m. in. utworzyć - zgodnie z wnioskiem Cementowni w Chełmie -jedyne w swoim rodzaju muzeum górnictwa kredowego". Trwająca dziesiątki lat walka miłośników krajobrazu i przeszłości Ziemi Chełmskiej o uratowanie i udostępnienie lochów kredowych została z pomocą naukowców krakowskich wygrana. Obiekt ten wszedł do katalogów i oficjalnych rejestrów jako zabytek UJ klasy. Chociaż prace zabezpieczające i konserwatorskie w podziemiach prowadzone są nadal, część zabezpieczona jest od dłuższego czasu udostępniana zwiedzającym. Ułatwia to zwłaszcza wybudowane nowe wejście przy ul. Przechodniej, które jest zarazem tunelem osuszającym podziemia. Za pomocą założenia gęstej sieci wierceń geologicznych i nowych metod „grawitacyjnych" odkryte zostały nie znane dotychczas ciągi korytarzy a także dziesiątki „ślepych" odcinków lochów. Tylko kilka najokazalszych ciągów będzie w przyszłości udostępnionych lub zabezpieczonych, pozostałe odcinki są zasypywane piaskiem, by „nie mogły zagrażać jezdniom i domom. Dość odległe zdaje się być zakończenie prac badawczych i zabezpieczających. Można sądzić, iż naukowcy zbiorą w Chełmie niezmiernie interesujący materiał, który stanie się źródłem poważnego opracowania naukowego osobliwości urbanistyczno-architektonicznych Chełma” [100.s.16,17,20,21] W księdze Jakuba Suszy, Phonex, 1684, znajduje się drzeworyt obrazu chełmskiego. Niewątpliwie, jest to najstarsza kopia wizerunku Matki Boskiej Chełmskiej. Pod drzeworytem znajduje się napis w języku łacińskim: „Uniti Dei cum homine unica mater. Unitorum Thaumaturga Chełmensis. Tartarorum ad Beresteckum gloriosa ac memoranda debellatrix.” (Jedyna Matka Boga złączonego z człowiekiem. Unitów Chełmska Bogurodzica. Pełna chwały i godna pogromicielka Tatarów pod Beresteczkiem). (...) Biorąc pod uwagę starożytność obrazu, jego niezwykłą i bogatą historię, niezliczone łaski cudowne, spływające na kraj cały wraz z jego wiernym ludem, a zadokumentowane we wspaniałych i licznych wotach, Ziemia Chełmska od dawna zabiegała u Stolicy Apostolskiej o koronację cudotwórnego, chełmskiego obrazu. W tym celu wysłane do Rzymu poselstwo Ziemi Chełmskiej uzyskało takie zezwolenie. Dekretem Stolicy Apostolskiej z dnia 17-go stycznia 1765 roku, za pontyfikatu Klemensa XIIl-go, Ziemia Chełmska pomyślne załatwienie sprawy uzyskała. Zresztą do aktu koronacji szły już przygotowania od szeregu lat, a między innymi budowano od roku 1735 nową okazałą świątynię, na miejscu dawnej, zarysowanej i całkowicie rozebranej, tę właśnie, która po dziś dzień zdobi Górę Chełmską. W dziejach Ziemi Chełmskiej zbliżał się wreszcie upragniony, niezapomniany dzień 15-go września 1765 roku, dzień świętej koronacji cudownego obrazu Najświętszej Panny Maryi Chełmskiej. Miały się nareszcie spełnić pragnienia wielu setek tysięcy pobożnych serc, a uchwała sejmiku chełmskiego o nieodzownej koronacji obrazu, w dniu 15 września 1738 roku stała się rzeczywistością. (...) Podczas solennej wotywy ksiądz arcybiskup Herakliusz Lisański dokonał aktu poświęcenia koron i założenia ich na cudownym obrazie. (...) Uroczystość koronacyjne trwały całą oktawę i zakończyły się dnia 22 września 1765 . por [372.s.37-44] Pod katedrą (dziś Bazylika NNMP przyp. aut.) znajdują się trumny ze zwłokami biskupów obrządku greckiego (unitów) oraz prawdopodobnie kilku książąt ruskich z rodu Daniela Halickiego. Rosjanie, przerabiając katedrę i zaprowadzając w podziemiach instalację do kotłów dla centralnego ogrzewania świątyni, część grobów zniszczyli. Resztę dokonali żołnierze niemieccy i austriaccy, którzy powyrzucali śmiertelne szczątki z trumien szukając kosztowności. W grobach pod katedrą leżą zwłoki następujących biskupów: 1. Dionizy Zbirujski (1585-1603), 2. Arseniusz Andrzejewski (1604-1619), 3. Atanazy Pokosta (1619-1625), 4. Andrzej Atanazy Phurs-Bielecki (był biskupem tylko przez 5 miesięcy; w r. 1649 zmarł nagle w Białopolu pogrzebany pod katedrą w Chełmie, 5. Jakub Susza (1649-1685), 6. Aleksander AugustynŁodziata (1685-1691), 7. Jan Małachowski (1691-1693), 8. Gedeon Woyna-Orański (1693-1709), 9. Porfiry Abdank-Skarbek Ważyński (1790-1804), 10. Ferdynand Dąbrowa Ciechanowski (1810-1828), 11. Filip Felicjan Szumborski (1828-1851), 12 Jan Teraszkiewicz (1851 -1863) [343.s.38-39] Księgi miejskie, zachowane dopiero od XVII w. zawierają informację pośrednio wiążące się z istnieniem przemysłu wydobywczego kredy na terenie Chełma. Są to opisy kilku domów, kamienic i placów sporządzone przy okazji transakcji sprzedaży nieruchomości lub zapisów testamentowych. Z okresu schyłku XVII w., z lat 1690-98 pochodzą wzmianki o piwnicy i lochu kredowym w domu drewnianym Zabierzowskiej a także kamienicy murowanej dzierżawionej przez Sidorowskiego. Pozew sądowy z 1694 r. dotyczy wypłacania należności za sprzedaną kredę. (...) Korzyści płynące z kopania kredy i dysponowania własnym podziemnym magazynem były na pewno na tyle atrakcyjne dla właścicieli nieruchomości, że można przypuszczać istnienie wyrobisk kredowych pod przeważającą liczbą spośród obiektów wymienionych w opisie miasta. Nie zawsze przy tym możliwe było takie prowadzenie wykopu, by dotyczył tylko obszaru należącego do poszczególnych nieruchomości. Podkopy łączące się w podziemny labirynt groziły niebezpieczeństwem załamania się ulic i placów publicznych. Procederowi szkodliwego kopania lochów pod ulicami usiłowała przeciwdziałać Rada Miejska, wydając zakaz konania podziemi pod ulicami w 1787 r. (...) W 1936 r. odkryto lochy kredowe podczas wykopów wodociągowych. Kierujący pracami inż. Denisow przyczynił się do udostępnienia przed wojną części odkrytych podziemi. Zainstalowano tam elektryczne światło. Wejście znajdowało się w kamienicy przy ulicy Lubelskiej 27, wyjście przy ulicy 3-go Maja, na rogu ulicy Lubelskiej [533.s.8-9. 10 i 13] Działalność Szpitala Świętego Mikołaja w Chełmie datuje się od dawna. Fundacja (?) ta istniała już w 1553 r. pod nazwą „szpitala łacińskiego", którego przełożonym był wikariusz kościoła parafialnego w Chełmie ks. Bartłomiej. Początkowo miała charakter nie tyle szpitala, ile w ogóle schroniska, przytułku dla ubogich. Przytułek zapewniał pensjonariuszom mieszkanie, utrzymanie, opiekę i leczenie co odzwierciedlały określenia - dom ubogich lub „szpital ubogich", używane w stosunku do tego obiektu. W roku 1616 na sejmie w Warszawie, król Zygmunt 111 zatwierdził na rzecz Fundacji zapis dobroczynny ks. Bartłomieja, obejmujący browar, ogród, pola i łąki, które w latach następnych (szpital wraz z całym majątkiem) przeszedł pod zarząd księży Pijarów aż do końca 1817 roku. Na podstawie decyzji Ks. Namiestnika z dnia 2 grudnia 1817 r. szpital dostał się pod zarząd Rady Ogólnej Nadzorczej w Chełmie, a w 1836-rady Szczególnej w Chełmie. Od roku 1845 opiekę nad przytułkiem sprawuje dozór kościelny, pod kontrolą Rady Szczególnej Opiekuńczej instytutów dobroczynnych powiatu krasnostawskiego, natomiast w r. 1870 zarząd obejmuje Chełmska Powiatowa Rada Dobroczynności Publicznej. W roku 1892 Chełm i okolice nawiedziła epidemia cholery, powodując wiele zgonów, lecz w konsekwencji przyczyniła się do decyzji wybudowania szpitala w Chełmie. Na gruncie fundacyjnym w latach 1892 —1893 wybudowano dom drewniany przeznaczając go na szpital. Fundusze na jego budowę i urządzenie uzyskano w połowie ze składek i ofiar oraz sprzedaży należących do fundacji gruntów. Następnie w 1896 r. obok budynku szpitalnego wybudowano parterowy budynek murowany przeznaczając go na schronisko dla starców. W roku 1904 szpital został rozszerzony i otrzymał nazwę „Szpitala Św. Mikołaja w Chełmie". Od roku 1919 nieruchomość przejął Magistrat miasta Chełma i otworzył tam szpital miejski, oddając do jego dyspozycji grunty fundacyjne, a od 1923 r. fundacją administruje Powiatowy Związek Samorządowy w Chełmie. Stan taki utrzymał się do czasu przejęcia szpitala fundacyjnego łącznie z majątkiem przez Powiatowy Związek Samorządu Terytorialnego w Chełmie. W okresie obu wojen światowych budynki szpitala zajęte były na cele wojskowe. Statut Szpitala Św. Mikołaja zatwierdzony dnia 15 lutego 1935 r. przez Ministra Opieki Społecznej ustalił cel fundacji, polegający na utrzymaniu ogólnego szpitala publicznego w Chełmie i schroniska dla starców, głównie dla mieszkańców miasta i gmin powiatu chełmskiego. Organem fundacji była rada fundacyjna, dyrektor szpitala, administrator fundacji i komisja rewizyjna. W skład fundacji wchodził prezydent miasta, lekarz powiatowy, 2 przedstawicieli wydziału powiatowego, 2 przedstawicieli zarządu miejskiego oraz 2 członków powołanych na okres 3 lat przez wojewodę lubelskiego z osób, które doświadczeniem i wiadomościami mogły przyczynić się do rozwoju fundacji.(...) W 1931 roku szpital posiadał oddziały; zakaźny - o 22 łóżkach, chirurgiczny - łącznie z oddziałem wewnętrznym - 27 łóżek, położniczy - 7 łóżek, przytułek dla starców i kalek - 6 łóżek, łącznie 62 łóżka. W r. 1937 liczba łóżek szpitalnych przeznaczonych dla chorych wzrosła do 84, a liczba starców w przytułku zmalała do 4. Czynności lekarskie wykonywało 2 lekarzy: dyrektor (ordynujący pawilony zakaźny, wewnętrzny i położniczy) i chirurg. Personel pomocniczy składał się z 1 felczera, 3 sióstr, 1 akuszerkii 7 posługaczy. Ogółem w szpitali w 1931 roku były zatrudnione 22 osoby. W latach następnych personel pomocniczy szpitala zwiększono i w 1937 r. wynosił: 7 sióstr zakonnych (do 1937 r. był personel cywilny), z których 4 pracowały jako pielęgniarki, 1 siostra przełożona, 1 siostra kancelistka i 1 siostra w kuchni oraz 9 osób służby salowej. Oddział zakaźny mieścił się w jednym pawilonie z oddziałem położniczym i przytułkiem dla starców. Przy szpitalu czynne było ambulatorium, udzielające (za odpłatnością) porad lekarskich dla ludności miasta i powiatu. (...) Od momentu założenia przytułku i lecznicy w XVI w. do 1949 r. szpital zmieniał kilkakrotnie swój lokal. Początkowo mieścił się za murami miasta w kierunku zachodnim (obecnie skwer na wprost kina „Zorza"), później zajmował pomieszczenie bliżej nie zlokalizowane, a następnie w końcu wieku XIX, po wzniesieniu własnych budynków — przy ul. Hrubieszowskiej 54. [221] W 1938 r. w Szpitalu św. Mikołaja były 84 łóżka. (...) W tym samym okresie hospitalizowano 1850 chorych (ruch chorych liczono od 1 kwietnia 1937 do 31 marca 1938 r.). por.[369 s 4-5] Historia KOŚCIOŁA ŚW. DUCHA w Chełmie (zarys). Do 1937 roku w centrum Chełma, w narożniku ulic Lubelskiej i Mickiewicza, przy obecnym placu Gdańskim, istniał kościół pod wezwaniem św. Ducha. Dzieje tego obiektu są mało znane, zaś z dostępnych w Chełmie źródeł wyłania się obraz następujący. Kościół św. Ducha i przykościelny szpital zostały wzniesione prawdopodobnie w XIV wieku, przez nieznanych fundatorów. Nieznana jest także pierwotna obsada i charakter obiektu (parafialny ? filialny ? zakonny ?). Budowle były drewniane i być może parokrotnie przebudowywane lub odbudowywane. Kościół i szpital z przytułkiem dla ubogich, położone bezpośrednio za murami miejskimi, miały znajdować się pod opieką księży miejscowej parafii rzymsko-katolickiej Rozesłania św. Apostołów do 1456 roku, kiedy to zostały przekazane pod opiekę zakonowi oo. dominikanów. Pod opieką dominikanów kościół i szpital miały pozostawać do XVII w. tj. do czasu przybycia oo. pijarów i objęcia przez nich parafii Rozesłania św. Apostołów oraz opieki nad kościołem św. Ducha i szpitalem. W latach 1742-49 na miejscu obiektów drewnianych został wzniesiony niewielki murowany, barokowy kościół pod tym samym wezwaniem i murowany, parterowy budynek szpitala-przytułku. Obok znajdował się lokalny cmentarz przykościelny. W okresie rozbiorowym obiekt podupadł materialnie, zaś miary zniszczenia dopełniły wojny napoleońskie, w czasie których kościół i szpital użytkowały wojska francuskie, zaś potem rosyjskie, zamieniając go w stajnię i kuźnię. Dopiero w II połowie XIX w., władze rosyjskie dokonały remontu kościoła, nadając mu cechy świątyni prawosławnej i przeznaczając go na cerkiew szkolną gimnazjum rosyjskiego, utworzonego w obiektach popijarskich. Sąsiadujący z kościołem budynek szpitalny został sprzedany i posłużył po nadbudowaniu pięter jako kamienica mieszkalna (istniejąca obecnie przy ul. Lubelskiej). W okresie międzywojennym kościół św. Ducha stanowił własność gminy i nie był wykorzystywany do celów sakralnych, zaś jego pogarszający się stan techniczny skłonił władze miejskie do rozbiórki, dokonanej w 1937 roku. Powstały w ten sposób u zbiegu obecnych ulic Mickiewicza i Gdańskiej plac nazwano placem św. Ducha. Obydwa wspomniane datowania powstania kościoła św. Ducha są bardzo wczesne, zaś podniesione wyżej wątpliwości co do charakteru obiektu oraz jego położenie za murami miasta i nierozłączne przeznaczenie sakralno - szpitalne utrzymywane na przestrzeni wieków, a także fakt upadku materialnego przy końcu XVIII wieku wskazują na następującą możliwość. Kościół św. Ducha i szpital mogły być założone i należeć do duchaków (zakon św. Ducha de Saxia, inaczej kanonicy regularni de Saxia), zakonu, którego powołaniem była opieka nad chorymi i ubogimi. Zakon ten, obecnie nieistniejący, działał na terenie Polski od ok. XIII do XVIII wieku (w Sandomierzu od 1292 roku, pierwszy kościół św. Ducha został spalony w czasie najazdu Tatarów), posiadając kościoły pod wezwaniem św. Ducha i prowadząc przy nich szpitale i przytułki dla ubogich. Warunkiem istnienia domu zakonnego było prowadzenie przy nim szpitala - przytułku dla ubogich. Zakon miał klasztory męskie i żeńskie, istniejące m.in. w Sandomierzu, Warszawie, Krakowie i Lwowie. Zakon został skasowany w Polsce w latach 1787 - 89 i temu zdarzeniu należy prawdopodobnie przypisać upadek kościoła i szpitala św. Ducha w Chełmie. Hipoteza ta wymaga pogłębionych badań historycznych, może jednak w razie uzyskania potwierdzenia wzbogacić w sposób istotny dzieje kościoła rzymsko-katolickiego na Ziemi Chełmskiej o wątek obecności obecnie zapomnianego, a zasłużonego zgromadzenia zakonnego. Plac na którym stał kościół mieścił po II wojnie światowej cmentarz i pomnik żołnierzy radzieckich nosił nazwę Placu Obrońców Stalingradu. Następnie, już w latach 70-tych, nazwę tę zmieniono na Plac Gdański tylko dlatego, że leżał na przedłużeniu ulicy Gdańskiej. Decyzja ta nie była w żaden sposób sensownie umotywowana, brak jest bowiem w dziejach Chełma szczególnych związków z Gdańskiem, uzasadniających upamiętnienie tego miasta w nazwie placu. Obecnie, w warunkach sprzyjających przywracaniu dawnych nazw ulicom i placom, należy uznać za wskazane i uzasadnione przywrócenie obecnemu Placowi Gdańskiemu pierwotnej nazwy Placu św. Ducha. Uchwała w tej sprawie stanowiłaby gest świadczący o poszanowaniu historii miasta i upamiętnienie istniejącej przez długie wieki w tym miejscu jednej z najstarszych świątyń katolickich oraz najstarszej instytucji szpitalnej w Chełmie.[468] W 1870 r. w mieście Chełmie prosperował jeden młyn parowy i jeden browar. [537 s. 211] Uchwłą Magistratu (lipiec 1923 r. przyp. aut.) ostatnio zmieniono nazwy ulic Gęsiej i Wesołej na ulicę im. M. Kopernika.[106] Klechdy o tysiącletnim Chełmie. Liczne wykopaliska stwierdzają, że ziemia chełmska tętniła życiem ludzkim już pięć tysięcy lat temu, a dokumenty pisane mówią, że w X wieku na Górze Chełmskiej istniały zaczątki osady, czy też wsi, która rozwinęła się później w miasto. Nic więc dziwnego, że miasto tak stare jak Chełm posiada niezliczoną ilość legend, podań i klechd pełnych czaru i uroku. (Większość z nich jest wytworem współczesnych autorów przyp. aut.) Warto je w czasie obchodów 960-lecia Chełma przypomnieć społeczeństwu. Najstarszą legendę o Chełmie znajdujemy w zbiorze skandynawskich podań. Zbiór ten noszący tytuł „Wilkina Saga" zawiera barwną opowieść o bogatej krainie Holmgardhii, do której na swych długich i śmigłych łodziach docierali Wikingowie. Holmgardhia w V wieku została podbita przez Hunnów pod wodzą Atylli i poważnie spustoszona, ile w tej legendzie jest prawdy trudno dociec. Jedni twierdzą, że legenda ta dotyczy miejscowości leżącej w Rosji, drudzy natomiast Holmgardhię utożsamiają z Chełmem. Jedno jest pewne, że Wikingowie rzeczywiście musieli docierać do Chełma, skoro w latach dwudziestolecia międzywojennego w pobliżu Janowa pod Chełmem z bagnistej łączki, którędy kiedyś płynęła rzeka Garka wydobyto starą, wikingowską łódź. Pełne fantazji są dwie klechdy o pochodzeniu herbu Chełma. Pierwsza z nich powiada, że na Górze Chełmskiej pod korzeniami trzech stuletnich dębów, w olbrzymiej kredowej pieczarze mieszkał potężny potwór przypominający białego niedźwiedzia. Był on postrachem okolicy. Kiedy wybrał się ze swej podziemnej jaskini na łowy ludzie u wejścia do pieczary, pomiędzy dębami zbudowali chram, gdzie zapalili wieczny znicz. Potwór wrócił i porażony blaskiem ognia zapadł się w głębiny ziemi. Druga znów klechda głosi, że na Górze Chełmskiej stała pogańska świątynia, w której cudownego znicza pilnowały urocze kapłanki. Nad bezpieczeństwem tych kapłanek czuwał wielki, biały niedźwiedź. Pewnego razu Ziemię Chełmską napadli obcy najeźdźcy. Chcąc zdobyć na wzgórzu chram musieli pomiędzy trzema dębami stoczyć śmiertelną walkę z niedźwiedziem. Stąd to w herbie Chełma biały niedźwiedź pomiędzy trzema dębami. Bardzo dużo legend i klechd związanych jest z najazdami tatarskimi na Chełm. W legendach tych na pewno tkwi wiele prawdy. Jak wiemy z historii Ziemi Chełmskiej w latach 1240-1288 najeżdżali Tatarzy Chełm trzykrotnie, a przewodzili im tacy groźni wodzowie jak Bajdara, Burondaja i Telebog. Jedna z legend powiada, że drogą wiodącą przez puszczę od Włodzimierza do Chełma szedł chłop dźwigając stos wiklinowych koszyków. Nagle spostrzega, że na drodze leży ze strzałą w piersi zabity książęcy woj, a obok niego wiatr porusza białą kartą papieru. Chłop podniósł papier, a widząc na nim dziwne znaki, rzucił koszyki w przydrożne krzewy i pośpieszył do Chełma, gdzie znaleziony list doręczył księciu Danielowi. Okazało się, że list ten donosił o zbliżających się Tatarach. Daniel chłopa sowicie wynagrodził, a nawet włączył do swej przybocznej drużyny, przygotował się i Tatarów zwyciężył. Innym znów razem Tatarzy nie mogąc zdobyć Chełma napadli na mały grodek leżący na wzgórzu w pobliżu dzisiejszego Stawu, gdzie miały swą świątynię zakonne mniszki. Gród uległ przemocy najeźdźców. Mężczyźni zostali wycięci co do jednego, u świątobliwe dziewice powleczono na powrozach w jasyr. Od tej pory wzgórze, gdzie stał ów nieszczęsny grodek, nosi nazwę Dziewiczej Góry. W czasie walk z Tatarami* wielu skośnookich najeźdźców dostało się do niewoli: Oni to w XIII wieku zbudowali na Górze Zamkowej istniejącą do dziś ponad stumetrowej głębokości studnię. Druga taka studnia miała istnieć na Górze Stawskiej. Klechda głosi, że w studniach tych mieszkała cudowna złota kaczka, która podziemnymi korytarzami pływała z jednej do drugiej studni i sprawiała, że obfitowały one w wodę. Podobno w podziemiach chełmskich zbudowanych w celach obronnych na przełomie XII i XIII wieku, w jednej z obszernych grot wiszą przy ścianie na grubych łańcuchach piszczele uwięzionego i skazanego na śmierć głodową Tatara. W innej znów grocie ma spoczywać szczerozłota trumna ze zwłokami króla Daniela (koronował się koroną przesłaną mu przez papieża Innocentego IX w roku 1253). Z podziemiami chełmskimi jest związanych jeszcze wiele innych legend i klechd, podań i baśni. Wszystkie one zawierają jednak podobne twierdzenia, że korytarze podziemne spod Chełma ciągną się dziesiątkami kilometrów, np. do Stołpia, Sielca, Bieławina, Czułczyc, Czerniejowa, gdzie stały kiedyś obronne zamki, a nawet do Czermna pod Hrubieszowem i do Krupego za Rejowcem [95,s.23] Zamordowani w czasie II wojny światowej . IX 1939. Żołnierze Wehrmachtu zaraz po wkroczeniu do miasta dokonali aresztowań pośród miejscowej inteligencji i księży. Nocami wywozili ofiary na tzw. Klamry i rozstrzeliwali. (...) 17 Xl 1939. Hitlerowcy rozstrzelali na placu na terenie koszar Polaka. Zginął: Franciszek Betiuk. (...) XI 1939. Hitlerowcy wykonali wyrok śmierci na 8 Polakach. Był to odwet za zabicie podczas działań wojennych 2 Niemców. (...) Chełm (las Borek) - XI 1939 - VI 1944. Las Borek, włączony w granice miasta Chełma (pierwotnie przynależał administracyjnie do gm. Krzywiczki), stał się miejscem masowych egzekucji. Zginęło tu wielu Polaków, Żydów, Cyganów, jeńców radzieckich i włoskich. Na podstawie wymiarów dołów (rowów), w których zakopywano zwłoki, oblicza się, iż zginęło tu przeszło 100 tys. osób. W drugiej połowie 1943 przystąpiono do zacierania śladów zbrodni. Teren w lesie ogrodzono, zbudowano krematorium, ustanowiono komendanta i liczącą przeszło 60 osób „obsługę" (Żydzi). Ustalono następujące fakty: 18 kwietnia 1941 funkcjonariusze SS i gestapo rozstrzelali 27 mieszkańców Rejowca. Zginęli: Longin Adamczyk, Zdzisław Dobrowolski, Doroszewski (imienia brak) Józef Dzierżanowski, Witold Dzierżanowski, Lucjan Ficek, Kazimierz Gaczoł, Górny (imienia brak), Mieczysław Horodyński, Kazimierz Jarmoc, Władysław Kamiński, Stanisław Końcewicz, Szymon Krych, Czesław Kulczycki, Stanisław Kulczycki, Jan Małysz, Antoni Mardoń, Józef Mazurek, Millar (imienia brak), Michał Mirosławski, Antoni Niedbała, Witold Nowak, Józef Pośpiech, Kazimierz Sowa, Michał Wójcik, Stanisław Wysocki, Zofia Zdunek. 6 I 1942. Żandarmi rozstrzelali małżeństwo. Zginęli: Helena Stanisława Pałaszewska (...) i Leon Pałaszewski. (...) W/w ponieśli śmierć za udzielenie pomocy Żydom. (...) VI 1942. Żandarmi rozstrzelali 2 mężczyzn o nie ustalonych nazwiskach i 4-osobową rodzinę Cyganów. (...) 1942. Hitlerowcy rozstrzelali syna rolnika. Zginął Łukasz Korkosz. W/w był podejrzewany o przynależność do oddziałów partyzanckich. Zwłoki pochowano w miejscu egzekucji, a po wyzwoleniu prochy przeniesiono na cmentarz we wsi Krupę. (...) Wiosna 1943. Hitlerowcy zamordowali kilka tysięcy jeńców włoskich. (...) Koniec 1943. Hitlerowcy zamordowali ok. 2000 osób. Zwłoki były pierwotnie pogrzebane w miejscu egzekucji. (...) 24 I 1944. Hitlerowcy rozstrzelali mężczyznę. Zginął Franciszek Kaplita. (...) 18 V 1944. Podczas pacyfikacji wsi Marynin aresztowano 5 V 1944 wielu mieszkańców tej wsi. Kilkadziesiąt osób przewieziono do Chełma i tu osadzono w areszcie. Około 80 osób wywieziono do Borku i tam zamordowano. Ustalono następujące nazwiska: Czesław Andrzejczak (Andrzejak), l.19, Bruska (imienia brak), l.19, Albin Budzyński, l. 16, Katarzyna Gołan, l.20, Kazimierz Gepner, l. 53, Andrzej Gromek, 1. 53, Leon Koruchut, l. 30, Antoni (Stanisław) Miszczyk, l. 20, Jan Sżczółko, l. 39, Jan Szopa, l. 43, Leokadia Szopa, l. 20, Antoni Szuper, l. 20, Jan Szuper, l.46, Szuper (imienia brak) 1. 17, Leon Szurga, l. 30, Jan Taczała (Taczuła), l. 25, Władysław Toroz (Torcz), l. 46, Bronisław Tracichleb, l. 30, (...) Połowa 1944. Hitlerowcy rozstrzelali mieszkańca koi. Stefanów. Zginął Jan Kryszczuk, l. 35. Aresztowano go pod zarzutem ukrywania broni. (...) Ofiary przewożone do lasu były albo rozstrzeliwane, albo trute gazem. Pierwotnie wszystkie zwłoki grzebano w miejscu egzekucji. Ustalono, iż było co najmniej 7 grobów masowych. W trzech byli pogrzebani jeńcy, w trzech - zwłoki (mężczyzn, kobiet i dzieci) ludności cywilnej, w jednym Żydów. Następnie zwłoki wydobywano i palono. 26 X 1946 dokonano oględzin grobów i miejsc spalenia zwłok. Urządzono tu cmentarz i w zbiorowych mogiłach złożono prochy pomordowanych. Na grobach umieszczono pamiątkowe tablice.[470.s.20-32] Chełm (rejon miasta - teren położony głównie na północ) 26 III - 25 IV 1943. Policjanci hitlerowscy z 2 szwadronu III oddziału policji konnej zastrzelili w tym czasie 36 członków podziemnej organizacji, 9 osób podejrzanych o współpracę, 5 Żydów i kilku jeńców radzieckich zbiegłych z obozów. Ponadto wykonali 7 wyroków śmierci .[470.,s.124] CHEŁM (miasto). 18 V 1940. Hitlerowcy rozstrzelali, osadzonego wcześniej w więzieniu Polaka. Zginął Paweł Potocki, (...) oskarżony o przechowywanie broni. (...) 25 V 1940.Hitlerowcy rozstrzelali skazanego przez Sąd Doraźny na karę śmierci Polaka. Zginął Henryk Filipowicz (...) Został rozstrzelany za udział w podziemnej organizacji. (...) 27 VI 1940. Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali skazanego na śmierć Polaka. Zginął Jan Sierpiński. (...) Rozstrzelano go pod zarzutem działalności w podziemnej organizacji. (...) 31 XII 1940. Hitlerowcy rozstrzelali mieszkańca wsi. Zginął Mieczysław Kossakowski. (...) 15 VII 1941. Hitlerowcy rozstrzelali 15 zakładników. Wśród rozstrzelanych był założyciel drukami Czamieckich z dwoma synami. (...) Przed 24 X 1941. Hitlerowcy zamordowali kilka osób narodowości polskiej, które próbowały podać papierosy jeńcom radzieckim. (...) XlI 1941. Funkcjonariusze gestapo z posterunku w Białej Podlaskiej rozstrzelali 11 osób. Ustalono nazwiska 8 ofiar: Stanisław Dargan, l. 52, Ludwik Fajst, Aleksander Kędracki, Czesław Kuniszyk, Jan Osypiuk, l. 25, Jan Sidelnik, Antoni Welik, Jan Welik. W/w byli podejrzani o udzielanie pomocy jeńcom. Zwłoki pochowano na cmentarzu w Horodyszczu. (...) 12 I 1942. Hitlerowcy zamordowali ok. 440 chorych psychicznie z miejscowego szpitala oraz części personelu. Wśród chorych byli także ludzie zdrowi, ukrywający się przed okupantem. Zginęli m.in.: Alina Krajewska, l. 10, Emilia Niwińska, Klementyna Olejnik, Maria Bonikier, Edward Schiek, Aniela Sielicka, Jan Sprawka, Bolesław Śluza. (...) 28 V 1942. Hitlerowcy rozstrzelali 7-osobową rodzinę, za odmowę wyjazdu na roboty. (...) 21 X 1942. Na targowicy przy ul. Lwowskiej hitlerowcy rozstrzelali 21 zakładników. Ustalono nazwiska 2 ofiar; Nakonieczny (imienia brak), Podlaski (imienia brak), l. 18. (...) X 1942. Hitlerowcy zamordowali 5 pracowników „Służby Budowlanej" pod zarzutem ucieczki z pracy. (...) Jesień 1942. Na ulicy Krzywej funkcjonariusze gestapo zamordowali 15 Żydów. (...) Przed 1211943. Hitlerowcy rozstrzelali (prawd, na północ od miasta) 25 Żydów oraz 3 partyzantów (2 w polskich mundurach). (...) 15 marca 1943. Funkcjonariusze SS rozstrzelali kilkunastu żołnierzy z Wachmannschaft z Sobiboru, za odmówienie wykonania rozkazu zamordowania grupy starych Polaków. Na miejsce egzekucji przywieziono ich poprzedniego dnia z Zamościa. (...) 28 VII 1943. Podczas pacyfikacji hitlerowcy aresztowali ok. 300 osób, spośród których rozstrzelano kobietę i 9 mężczyzn. (...) Chełm -Trubaków. X 1943. Funkcjonariusze policji hitlerowskiej rozstrzelali 7 miejscowych Żydów z rodziny Alerów. (...) 9 Xl 1943. Żandarmi zastrzelili Żyda. (...) 23 Xl 1943. Na rynku w Chełmie funkcjonariusze gestapo rozstrzelali 14 osób aresztowanych we wsi Hańsk i okolicach. (...) Chełm - Wolwinów. XI 1943. Funkcjonariusze żandarmerii rozstrzelali 7 Żydów i mieszkańca dawnej wsi Wolwinów. Zwłoki zakopano na polu. (...) Chełm (więzienie). 2 XlI 1943. Hitlerowcy rozstrzelali 7 Polaków. Prawdopodobnie w tej grupie zginął: Antoni Chwiej (...) zam. w Gałęzowie. Wyrok wykonano w odwet za uszkodzenie szyn kolejowych na linii Chełm-Rejowiec oraz za zamach na pociąg wiozących Niemców na urlop. (...) Jesień 1943. Hitlerowcy rozstrzelali ok. 200 Żydów. (...) I 1944. Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali 32 osoby. Ustalono nazwiska 19 ofiar, (mieszkańcy Żłobka, Woli Uhruskiej Wyryk, Hańska i Krasówki przyp. aut.). 10 III 1944. Pod murem cmentarza lub na miejskim targowisku przy ul. Lwowskiej funkcjonariusze gestapo i SS rozstrzelali publicznie 49 więźniów z miejscowego więzienia gestapo. Zginęli: Stanisław Baks, l.47, Marian Bielski, l.34, Franciszek Bobrowski, l.40, Stanisław Cięziera, l.53, Kacper Dec, l.47, Tomasz Dybko, l.47, Henryk Gajewski, l.43, Henryk Gajewski, syn, l.20, Janusz Gajewski, l.22, Tomasz Gałaszkiewicz, l.54, Wacław Gałaszkiewicz, l.46, Stanisław Górski, l. 48, Stanisław Hałaj, Adam Haponiuk, l.27, Jan Jańczak, l.46, Jan Juśko, l.46, Feliks Kobylas, l.42, Władysław Koper, l.41, Tadeusz Kowalski, Bogusław Kozłowski, Jan Krzewiński, l. 30, Jan Lewicki, l. 39 - ppor., komendant AK m, Zamościa, areszt. VII 1943, Władysław Lewicki, l. 30, Mieczysław Lukaszek, Mieczysław Małecki, l. 19, Antoni Mazurek, l.40, Henryk Mazurek, Albert Mielniczuk, Edward Mielniczuk, Stefan Morawski, l.23, Wiktor Orlikowski, l.44, Jan Pilipczuk, Damazy Podlewski, l. 23, Józef Polak, Mikołaj Popielnicki, Stanisław Popielnicki, Stanisław Prokopowicz, l. 36, Mieczysław Pryl, Walenty Romaniuk, l.42, Ignacy Sałata, l. 32, Zbigniew Soja, l .21, Stasiewicz (imienia brak) - major, komendant rejonu AK, Bolesław Szałacha, l. 61, Władysław Ślusarczyk, l.40, Mikołaj Tałałajew, Marian Tyrański, l. 35, Stanisław Ulatowski, l. 27, Aleksander Wójcik, 1. 45, Bolesław Wójcik, Ignacy Zawrotniak. W/w byli członkami podziemnej organizacji. Zwłoki pochowano na cmentarzu. Egzekucję upamiętniono tablicą. (...) 31 III 1944. Na miejskim targowisku funkcjonariusze SS i gestapo dokonali kolejnej, publicznej egzekucji na nie ustalonej liczbie więźniów z miejscowego więzienia. Ustalono nazwiska 2 ofiar: Tadeusz Siedlaczek, zam. w Rejowcu i Marian Szarpak, zam. w Koi. Piaski. (...) 17IV1944. Hitlerowcy zamordowali mieszkańca Majdanu Nowego. Zginął: Wacław Palczyński. (...) 19IV 1944. Hitlerowcy rozstrzelali 19 osób, w odwet za wysadzenie pociągu na trasie Chełm-Trawniki, Chełm-Bug Włodawski, (...) 28 IV 1944. Prawdopodobnie w Chełmie lub w okolicy hitlerowcy rozstrzelali ok. 25 osób, spośród 149 aresztowanych członków ruchu oporu okręgu Konopie. (...) 8 V 1944. Hitlerowcy rozstrzelali dwoje mieszkańców Sosnowicy. Zginęli: Maria Cybulska (...) i Włodzimierz Cybulski (...) 17 V 1944. W kolejnej egzekucji w Kumowej Dolinie hitlerowcy rozstrzelali kilkudziesięciu więźniów. Wzniesiono tu pomnik z tablicą upamiętniającą masowe egzekucje, dokonane w latach 1940-1944. (...) VI 1944. Na miejscowym rynku hitlerowcy rozstrzelali 35 rolników ze wsi Wola Żulińska, schwytanych podczas łapanki .[470,s.20-30] W bieżącym roku (1996 r. przyp. aut.) obchodzimy 50 rocznicę posługiwania Biskupa Lubelskiego późniejszego kardynała Prymasa Tysiąclecia Stefana Wyszyńskiego. W czasie jego krótkiego, bo raptem dwuletniego zarządzania Diecezją Lubelską nasze miasto (Chełm przyp. aut.) zostało wyróżnione w sposób szczególny. Pierwszym z pięćdziesięciu koronowanych w czasie posługi Kościołowi w Polsce obrazów Matki Bożej był obraz chełmski ozdobiony koronami dnia 7 lipca 1946 roku. 26 października tegoż roku dokonał również poświęcenia nowych dzwonów. Obok najstarszego z 1938 roku „Maria" znalazły się dzwony: - „Stanisław", ważący 3000 kg na cześć Patrona Polski św. Stanisława z ryngrafem Świętego i fasadą chełmskiego Mauzoleum z napisem: Poległym za wiarę i Polskę, bohaterom - męczennikom Ziemi Chełmskiej, - „Julian'' ważący 1200 kg poświęcony pamięci pierwszego proboszcza parafii ks. Juliana Jakubiaka. Rodzicami chrzestnymi dzwonów byli państwo Stanisława Gołąb (1907- 1989) oraz Aleksander Gołąb (1891-1974) jedni z wielu ofiarodawców dla tak szczytnego zamierzenia w trudnych powojennych czasach.[26] Poszukiwany od wielu lat obraz Matki Boskiej Chełmskiej znajduje się w Muzeum Ikony Wołyńskiej. Ta zaskakująca informacja podana we wrześniu 2000 r. w Łucku na Wołyniu, budziła wiele wątpliwości, stąd też - znając fakty sprzed roku - redakcja „Tygodnika Chełmskiego" czekała na analizy i ekspertyzy, badania potwierdzające lub negujące rewelacyjne odkrycie. W rok po ukraińskich doniesieniach autentyczność obrazy wydaje się być potwierdzona. (...) Jest co najmniej kilka trzynastowiecznych hipotez, w jaki sposób obraz (ikona) Matki Boskiej Chełmskiej trafił do Chełma. Jedna z nich, spisana przez biskupa Jakuba Suszę podaje, że przywiózł go z Chersonu do grodu nad Uherką książę kijowski Włodzimierz w i podarował go chełmskiej cerkwi. Inna dowodzi, że obraz sprowadziła z klasztoru kijowskiego siostra Daniela Romanowicza Halickiego. Jest też i taka, według której przywiózł ją z Owrucza do Chełma książę Włodzimierz. Mówi się też, że ikonę Bogurodzicy otrzymał Daniel od siostry Teodory z monasteru Fiedowskiego. Najstarsza legenda, która przetrwała do dzisiejszych czasów (z początków XI wieku) podaje, że obraz miał być wy wieziony z Bizancjum jako podarunek posagowy żony ruskiego księcia Włodzimierza. Są to jednak tylko przypuszczenia. Pewnym natomiast jest, że w XIII wieku obraz Bogurodzicy był już w Chełmie. Taką informacje podaje polski kronikarz Długosz, pisząc, że w 1262 r. Lew, syn Daniela, wieś swoją Pokrowę dla cerkwi i Obrazu Panny Najświętszej darował. Nie budzi też wątpliwości materiał, na którym ikona została wykonana. Długosz podaje wprost, że obraz namalowany został na cyprysowym drzewie. Jakub Susza, biskup unicki odnotował jego wymiary: „Wzdłuż ten Obraz Święty na półtora łokcia i mało co nie ćwierć; wszerz jest na półpiątej ćwierci; wmiąsz jakoby na dwa palce"... Tajemnicą pozostaje jednak autor tego arcydzieła. Co prawda, średniowieczne źródła sądzą, iż mógł to być święty Łukasz Ewangelista, ale podobnie jak w przypadku obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, wydaje się to mało prawdopodobne. Faktem natomiast jest, że obraz otoczony był wielka czcią przez wiernych, nie tylko z Chełma i z Chełmszczyzny. Kazimierz Czemicki w książce „Chełm, przeszłość i pamiątki" napisał, że Bogurodzica znana była także na Podlasiu i Wołyniu. Według tego samego źródła, w 1646 r. zakonnik chełmskiego klasztoru św. Bazylego Wielkiego Jakub Susza, późniejszy biskup chełmski, wydał książeczkę z opisem 100 najważniejszych cudów, które dokonywały się w wyniku próśb, kierowanych do Maryi. Tego samego roku komisja pod przewodnictwem Pawła Owłuczyńskiego, biskupa samborskiego i koadiutora w Przemyślu uznała obraz Matki Boskiej Chełmskiej za cudowny. W 1765 r. odbyła się pierwsza koronacja Obrazu. W dotychczasowej historii kilkakrotnie opuszczał już Chełm. Był obecny na polach bitewnych pod Beresteczkiem i obozie wojennym króla Michała Korybuta - Wiśniowieckiego, wystawiano Go w katedrze lwowskiej, był w kaplicy zamkowej w Warszawie, w monasterze Bazylianów w Żydczynie i Kolemczycach, obraz wystawiano w Zamościu. Kłaniali się przed nim królowie polscy, a w 1888 r. cudowna ikonę ucałował nawet car Aleksander II i jego rodzina. W 1915 r. Rosjanie mieszkający w Chełmie wyjechali w głąb Rosji. Wówczas Cudowny Obraz Matki Boskiej Chełmskiej trafił do Moskwy. Prawdopodobnie z Chełma ikonę zabrał protojerej Mikołaj Gankiewicz, W 1918 r. przewieziono ją do Kijowa, a w trzynaście lat później trafiła do rąk protojereja Anatolija Junaka. W J943 r. wróciła do Chełma. Dalsze losy cudownego obrazu nie były znane. Swiatosław Kreszczuk, sekretarz redakcji „Wołyń" udostępnił „Tygodnikowi" zgromadzone przez gazetę materiały w sprawie odnalezionego obrazu. Jest tam również wypowiedź Nadi Gawryłownej Garlickiej, córki księdza prawosławnego, który w latach 1943-45 był zastępcą proboszcza na chełmskiej Górce. - Mój ojciec, protojerej Hawryło Korobczuk, chełmianin z dziada pradziada, służył w wojsku w Chełmie. Po II wojnie światowej ojciec, chociaż miał dokumenty uprawniające do wyjazdu na Zachód, wolał pojechać tam, gdzie przesiedlano jego parafian. W 1945 r., wyjeżdżając na Ukrainę, wywieźliśmy ikony i ikonostas. W ten sposób obraz dotarł do Łucka. Jakiś czas ikona znajdowała się w Iwanofrankowsku (dawny Stanisławów przyp. aut.), gdzie malarz samouk „odnowił" ją dla niepoznaki. Później wróciła do Łucka. W listopadzie 1996 r. zjawił się u mnie kierownik Wydziału Malarstwa Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku i zapytał, czy nie chciałbym obejrzeć jednej z ikon-mówi Anatolij Kwasiuk, malarz restaurator. - Razem z pisarzem Josipem Staciukiem pojechaliśmy do nieznanego mi mieszkania. Była w nim Nadia Gawriłowna Gorlicka. Gospodyni otworzyła przed nani drzwi, my przestąpiliśmy próg i ujrzeliśmy czyste, zaciszne mieszkanie, całe w wyszytych ręcznikach. Ikony nie było. Ale kiedy drzwi się zamknęły wyrosła przed nami w całej krasie. Gospodyni trzymała ją tak, żeby nie wpadła w oko przypadkowym gościom. Ponieważ pamiątka była bardzo zniszczona, potrzebowała dalszej renowacji. Wówczas podpisano umowę pomiędzy Nadią Gawriłowna Gorlicka a dyrektorem Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego Anatolijem Siliuk, na mocy której ikona została przekazana na przechowanie i restaurację. W tym czasie byliśmy zobowiązani do zachowania tajemnicy. Pierwszy raz o ikonie usłyszałam w Instytucie Malarskim w Kijowie, gdzie studiowałam mówi Olena Romaniuk, historyk sztuki, restaurator Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego. Wspominała o niej Ludmiła Miliajewna, wykładowca, historyk sztuki zajmujący się ikonografią. Śledziła ona historię ikony, począwszy od początku jej powstania, aż po nagłe pojawienie się jej w naszym stuleciu. Na temat wieku i ewentualnej autentyczności ikony wypowiedziało się wielu ukraińskich naukowców. Władimir Aleksandrowicz z Instytutu Krajoznawczego Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie powiedział gazecie „Wołyń": „ Ta ikona jest pamiątka malarstwa bizantyjskiego, naśladującego tradycje antyczną. Typ twarzy przypomina twarze ikony Konstantynopolskiej Bogurodzicy, znanej jako Włodzimierska. Z pierwszej oceny wynika, że ikony nie można datować wcześniej niż na XII stulecie". Wiktor Łuc, kierownik Oddziału Malarstwa Muzeum Krajoznawczego w Równem, specjalista z zakresu malarstwa ikon zaznaczył, że ekspertyza nawet bez ostatecznego ukończenia robót restauratorskich i pełnego zdjęcia poprzednich „napraw" potwierdza jej dawność. Jest ona pamiątką z końca XI lub początków XII wieku. Na temat odnalezionego obrazu specjalnie dla „Tygodnika" wypowiedział się profesor Mikołaj Kuczerba z Uniwersytetu Wołyńskiego w Łucku:- przez 50 lat ikona była przechowywana przez siostrę Nadi Gorlickiej w Stanisławowie (obecnie Iwanofrankowsk). Gdy siostra zmarła, Nadzieja Gorlicka zabrała obraz do siebie i przechowywała go w domu. Teraz zdecydowała, że odda go do Muzeum Ikony Wołyńskiej w Łucku. Specjaliści, po zbadaniu ikony, orzekli, że jest ona autentycznie Ikoną Matki Bożej Chełmskiej. Po sześcioletniej restauracji i konserwacji Obraz Matki Boży Chełmskiej można oglądać na wystawie w Muzeum Ikony Wołyńskiej. Niestety, jak dotychczas, prac nie zakończono. W ten sposób prastary obraz Matki Bożej Chełmskiej, czczony przez mieszkańców Ziemi Chełmskiej, znajduje się poza miejscem, w którym przez stulecia przebywał. Czas pokaże, czy kiedykolwiek powróci on na swój prawowity tron. Tymczasem w Bazylice na Górce Chełmskiej znajduje się kopia Cudownego Obrazu, którą w 1938 r. namalował Władysław Ukleja, a w świątyni prawosławnej p.w. Św. Jana Teologa nad cesarskimi wrotami umieszczona jest replika Cudownej Ikony z XVIII w.[452] Biskupi chełmscy Tomasz z Zakonu Braci Mniejszych św. Franciszka, mianowany przez papieża Innocentego VI w 1359 r., Stefan ze Lwowa z Zakonu OO. Dominikanów (1394-1417), Jan I z Opatowca z Zakonu OO. Dominikanów (1417-1440), Jan II Tarnanowski z Zakonu OO. Dominikanów, zmarł w 1462 r., Paweł I z Grabowy (1463-1479), Jan III Kazimirski (do 1484 r.), Jan IV Targowicki (do 1488 r.), Maciej 1 z Łomży -przenosi katedrę do Krasnegostawu, Mikołaj I Kościelecki (1506-1518), Jakub I Buczacki (do 1538 r), Sebastian Branicki (do 1542 r.), Samuel Maciejowski (do 1542 r.), Mikołaj II Dzierzgowski (do 1543 r.), późniejszy prymas, Jędrzej Zebrzydowski (do 1546 r.), Jan IV Dziaduski (do 1546 r.), Jan VI Drohojowski (1546-1551), Jakub II Uchański (1551-1557), późniejszy prymas, Jan VII Przerębski (do 1559 r.), późniejszy prymas, Mikołaj III Wolski (do 1565 r.), Wojciech ze Starozrzebic Sobiejuski (do 1577 r.), Jan VIII Zaborowski z Zakonu OO. Dominikanów, biskup nominat chełmski, (zmarł w 1577 r.), Adam Pilchowski, (zmarł w 1585 r.), Stanisław 1 Ossowski, biskup nominat chełmski, (zmarł w 1586 r.), Wawrzyniec Goślicki (do 1591 r.), Stanisław II Gomoliński (do 1600 r.), Jerzy Zamojski, (zmarł w 1620 r), Maciej 11 Łubieński (1620-1626), Remigjan Koniecpolski (zmarł w 1640 r.), PawełII Piasecki (1640-1644), Stanisław III Pstrokoński, konsekrowany w 1669 r, (zmarł w tym samym roku), Tomasz Leżeński (do 1669 r.), Jan IX Różycki, konsekrowany w 1669 r., (zmarł w tym samym roku), Krzysztof i Żegocki mianowany biskupem chełmskimw 1669 r., (zmarł w 1672 r.), Stanisław IV Dąbski (do 1676r.), Stanisław V Jacek Święcicki, (zmarł w 1696 r., pochowany w Krasnymstawie), Mikołaj IV Wyżycki (zmarł w 1704 r.), Kazimierz Łubieński (1705-1711), Teodor z Lindhausen Wolf, (zmarł w 1712 r.), Krzysztof II Jan ze Słupowa Szembek (1712-1718), Aleksander Fredro (1719-1724), (zmarł w 1734 r.), Stanisław Hozjusz, biskup nominat chełmski, wkrótce przeniesiony na stolicę biskupia w Płocku, Jan IX Feliks Szaniawski, (zmarł w 1733 r.), Józefl Eustachiusz, ze Słupowa Szembek (do 1752 r.), Walenty-Salezy Wężyk (1752-1765), Feliks II Paweł Turski (do 1770 r.), Antoni Onufry Okęcki (1771 -1780), Jan X Alojzy Aleksandrowicz, mianowany biskupem chełmskim w 1780 r., (zmarł w Krasnymstawie w 1781 r.) i tam pochowany [367,s.10-13] Biskupi chełmsko - lubelscy Maciej III Garnysz od 1782 r. mianowany biskupem chełmskim, w 1790 r. jednocześnie i lubelskim, Wojciech Leszczyc Skarszewski, konsekrowany w 1790r.[367,s.13] Parafie chełmskie [49] Parafia Chrystusa Odkupiciela. Historia parafii. W 1982 r. z rozporządzenia bpa Bolesława Pylaka utworzono samodzielny ośrodek duszpasterski w nowej dzielnicy miasta, położonej w pobliżu Fabryki Obuwia na osiedlu Kościuszki. Parafia istnieje od 19.09.1983 r. Powstała na terenie dawnej parafii Mariackiej i Rozesłania Apostołów. Włączono ją do dek. Chełm Wschód. Od 1993 r. stała się parafią współmacierzystą dla nowego ośrodka p.w. Miłosierdzia Bożego w Chełmie. Na przełomie 1997/98 roku oddano do użytku budynek plebani. Historia kościoła. Początkowo działalność duszpasterska związana była z kaplicą tymczasową p.w. Chrystusa Odkupiciela, którą przekazano do Wierzbicy. W 1985 r. rozpoczęto prace budowlane przy wznoszeniu nowoczesnej świątyni murowanej (arch. Janusz Gawor z Krakowa, realizatorzy: ks. Stanisław Wypych, ks. Grzegorz Szymański). Obecnie funkcje liturgiczne spełnia dolny poziom powstającego obiektu. Do świątyni przeniesiono obraz MB Poczajowskiej (XVI-XVII w.), który został przewieziony do Chełma wraz z drewnianym ołtarzem przez repatriantów z Mielnicy na Wołyniu (początkowo znajdował się on w parafii Mariackiej). Księża: Dariusz Waldemar Kowalski, wikariusz od 1998 r.; Mirosław Marek Łysko, wikariusz od 2000 r.; Radosław Kamil Matraszek, wikariusz od 1998 r.; Piotr Lucjan Patyk, wikariusz od 1998 r.; Grzegorz Mikołaj Szymański, proboszcz od 1994 r.; Piotr Taracha, wikariusz od 2000 r. Parafia Miłosierdzia Bożego Historia parafii. Parafia utworzona przez abpa Bolesława Pytaka. Jej terytorium wydzielono z par. Narodzenia NMP, Chrystusa Odkupiciela oraz Ducha Św. w Chełmie. Pierwszym proboszczem został, ks. Kazimierz Malinowski. Kościół murowany, p.w. Miłosierdzia Bożego wzniesiono w 1899 r. z przeznaczeniem na kaplicę wojskową. Po utworzeniu parafii został rozbudowany. W parafii pracuje ks. kanonik Kazimierz Stanisław Malinowski, proboszcz od 1993 r. Parafia Narodzenia Najświętszej Marii Panny Historia parafii. W 1 poł. XIII w. na Górze Chełmskiej książę Daniel Romanowicz wybudował, drewnianą cerkiew prawosławną (po pożarze ok. 1255 r. powstała murowana). W 1 poł. XVII w. osadzono tu bazylianów. Klasztor dla nich wybud. w latach 1640-49. Na pocz. XVIII w. wybud. także pałac biskupi. Budynek w nieco zmienionym stanie, w 1836 r. odnowiony, później powiększony istnieje do dziś. Po 1920 r. przystosowany na klasztor Jezuitów, potem plebanię. Od niepamiętnych czasów w katedrze istniał kult Matki Bożej. Szczególną czcią jest otaczany cudowny obraz MB Chełmskiej. Modlili się przed nim unici i łacinnicy. W XVII w. obraz ten król Jan Kazimierz miał w obozie pod Beresteczkiem, a po zwycięskiej bitwie obraz odbył peregrynację po znacznej części kraju. Pierwsza koronacja była w 1765 r. W 1875 r. nastąpiła kasata unii, katedrę zamieniono na cerkiew, a rezydencja biskupów unickich stała się siedzibą biskupów prawosławnych. Rozpoczął się czas prześladowania unitów. W 1915 r. cudowny obraz Matki Boskiej Chełmskiej wywieziono z Chełma w głąb Rosji. Po zakończeniu I wojny światowej cały obiekt wraz z świątynią, zabudowaniami i rozległym parkiem oddano Kościołowi. W latach 1920-31 pracowali tu Jezuici. 22.10.1931 r. bp Marian Fulman erygował parafię. Uposażono ją w 4 ha ziemi pobazyliańskiej. Wielkie zasługi w organizowaniu nowej par. i rozwoju kultu maryjnego położył ks. kan. Julian Jakubiak. W czasie II wojny światowej kościół i zabudowania zajęli prawosławni. Par. funkcjonowała przy kościele Rozesłania Świętych Apostołów, mając tam wyznaczone dla siebie godziny nabożeństw. W sierpniu 1944 r. katolicy powrócili do dawnej świątyni. W rozwoju życia duszpast. ponownie istotne miejsce zajął kult obrazu MB Chełmskiej. Główne uroczystości odbywają się corocznie 8, 09. Koronacja obrazu nastąpiła w 1946 r. i ponownie po kradzieży koron w 1957 r. Już przed II wojną światową zorganizowano przy par. ochronkę dla dzieci. Po wojnie, staraniem ks. M. Mrozka i SS. Służebniczek Dębickich, powstał sierociniec. Podobnie zorganizowano przedszkole. Opiekę nad tymi instytucjami przejął Caritas. Później powstał tu Państwowy Dom Dziecka. Przy par. od 1947 r. działa biblioteka licząca ponad 4000 tomów. Przed II wojną na terenie par. mieszkało ok. 850 prawosławnych, 250 protestantów, 55 narodowców i 4100 osób wyznania mojżeszowego. Pozostało obecnie kilkanaście rodzin prawosławnych i in. wyznań. Archiwum par. przechowuje księgi metrykalne od 1931 r., kronikę, wizytacje i in. Są tu także dokumenty z okresu działalności Jezuitów. Historia kościoła. W miejscu obecnego kościoła istniały kolejno 2 świątynie: w poł. XlII w. drewniana i później murowana (prawosławna), od końca XVI w. unicka. W 1735 r. nastąpiło rozebranie starego kościoła. Obecna świątynia murowana, w latach 1735-1756, p.w. Narodzenia NMP wg projektu Pawła Fontany - wybud. Tomasz Rezler. Powstała ona dzięki staraniom bpa unickiego Filipa Wołodkowicza. Po pożarze (1802 r.), świątynię odnowiono (1809-27 i 1837). W latach 1874-1878 przekształcono na cerkiew (dobud. wtedy klasycystyczny portyk). W czasie I wojny światowej kościół zdewastowały wojska niemieckie i zamieniły na magazyn. W czasie II wojny światowej kościół ponownie zamieniono na cerkiew, po wojnie - oddany par. rzymskokatolickiej. Po 1944 r. dokonano remontów wewnątrz i zewnątrz; całkowitego urządzenia wnętrza, organów, pokrycia blachą. Budynek jest murowany 3-nawowy, oparty na planie krzyża łacińskiego, późnobarokowy. Obok krótkiego prezbiterium są 2 zakrystie ze skarbczykami na piętrze. Transept jest szerokością równy nawie głównej z 8-dzielną kopułą, 2 kwadratowe wieże od frontu, przed częścią środkową fasady 4-kolumnowy, neoklasycystyczny portyk. Pod prezbiterium i transeptem krypty grobowe unickich biskupów. Ołtarze nowe: główny, z marmuru kieleckiego (1959 r.), odsunięty od ściany. We wnęce nad ołtarzem replika obrazu MB Chełmskiej (1938 r., Ukleja). Późnobarokowe antepedium z blachy srebrnej. Ołtarz boczny po prawej wykonany z marmuru kieleckiego (1959 r.) z obrazem Najświętszego Serca. Po lewej z marmuru kieleckiego (1959) z obrazem św. Antoniego. W prezbiterium na bocznych ścianach w duże obrazy Smuglewicza: Ukrzyżowanie i św. Onufrego. Ławki i konfesjonały dębowe, stylizowane na późny barok (1958). Na chórze muzycznym 40-głosowe organy z 1947 r., Biernackiego. Na ścianie nawy bocznej tablice marmurowe ku czci ks. kan. J. Jakubiaka i Tadeusza Kościuszki. Częściowo zabytkowe są także wota wokół cudownego obrazu i naczynia liturgiczne. Obok kościoła duża dzwonnica z 1878 r., podwyższona o 20 m w 1939 r. z 2 dzwonami (trzeci poza dzwonnicą). Inne zabytkowe obiekty w zespole kościelnym: dawny pałac biskupi (1711-30), dawny klasztor bazylianów (1640-1749), zabudowania gospodarcze (XVII i XVIII w.) - obecnie przerobione na salę, Brama Uściługska lub Brzeska (dawna zamkowa, wzniesiona ok. 1616 r.) Za bramą jest klasycystyczna kapliczka murowana z cegły z XVIII/XIX w. z kopią obrazu MB Chełmskiej (XVIII.XIX w.) W parku przykościelnym rozmieszczono stacje drogi krzyżowej. Na szczycie Góry Chełmskiej (tzw. Katedralnej lub Wysokiej Górki) w miejscu rozebranej cerkwi św. Cyryla i Metodego, usypano kopiec w 1928 r. W dolnej kondygnacji dzwonnicy kościelnej na Górze Katedralnej mauzoleum z ziemiąz miejsc męczeństwa Polaków w czasie II wojny światowej. Na zboczach Góry - stary cmentarz prawosławny i wojenny z I i II wojny światowej. Całość obiektów wraz z parkiem otoczona murem z bramami wjazdowymi. Od 1988 r. bazylika mniejsza. W parafii pracują księża: infułat Kazimierz Walenty Bownik, proboszcz od i 981 r.; Piotr Drozd, wikariusz od 1999 r.; Marek Piotr Grzesiak, wikariusz od 1999 r.; Marek Tomasz Lubelski, wikariusz od 2000 r; Dariusz Tkaczyk, wikariusz od 1995 r.; Stanisław August Tujak, rezydent od 1994 r. Parafia Świętego Ducha Historia parafii. 4.03.1988 r. przy powstającym kościele na terenie par. Mariackiej w Chełmie utworzono samodzielny ośrodek duszpasterski p.w. Świętego Ducha. Po zaistnieniu odpowiednich warunków dla utworzenia parafii, bp Bolesław Pylak wydał dokument erekcyjny dnia 6.06.1990 r. Pierwszym proboszcze został ks. Marian Wysocki. W 1993 r. parafia stała się jedną z współmacierzystych dla nowej jednostki administracji kościelnej p.w. Miłosierdzia Bożego w Chełmie. Historia kościół. Budowę nowoczesnego kompleksu sakralnego, w skład którego wchodzi budynek kościoła i połączona z nim plebanią rozpoczęto w 1987 r. (arch. Wojciech Pałka z Chełma, realizator - ks. Marian Wysocki). Prace podstawowe zakończono w 1992 r. W parafii pracują księża: Tomasz Boguta, wikariusz od 1999 r.; Henryk Jargiło, wikariusz od 1998 r.; Marian Henryk Wysocki, proboszcz od 1988 r. Parafia Przenajświętszej Trójcy Historia parafii. Parafia powstała 25.09.1990 r. przy kościele wznoszonym na osiedlu Gwarek, poprzez wyłączenie części terytorium z parafii św. Kazimierza w Chełmie. Dnia 27.08.94 r. abp B. Pylak zmjenił granice parafii, przyłączając jeszcze 5 ulic i Szkołę Podstawową nr 7 także z par. św. Kazimierza. Wskutek petycji mieszkańców tych ulic o przywrócenie ich do macierzystej parafii, w listopadzie tego roku Arcybiskup zezwolił im na swobodny wybór przynależności parafii. Ostatecznie granica została w 1998 r. Pierwszym proboszczem i budowniczym kościoła był ks. Jacek Brogowski Historia kościoła. Budowany według projektu arch. Dariusza Lewandowskiego p.w. Trójcy Przenajświętszej - znajduje się w stadium realizacji (realizator- ks. Tadeusz Kawala). W parafii pracują księża: kanonik Tadeusz Eugeniusz Kawala, proboszcz od 1998 r. i Andrzej Zbigniew Sereda, wikariusz od 1999 r. Parafia Rozesłania Świętych Apostołów Historia parafii. Początki parafii są dość trudne do ścisłego opracowania. Zapewne powstała ona wcześniej niż dotyczące jej najstarsze wzmianki źródłowe. Jej rozwój wiąże się z datą 1417 r (przyjmuje sieją za powtórną erekcję), fundacją Władysława Jagiełły i rozpoczęciem rządów biskupich w diec. chełmskiej przez Jana Biskupca. W fazie powstawania i w pierwszym okresie istnienia parafii posiadała ona duże terytorium. Dzisiaj na tym terenie znajduje się kilka jednostek administracji kościelnej ( m. in.: parafia Kamień, Podgórze, Depułtycze, Okszów) Parafia Rozesłania Świętych Apostołów posiadała bogate uposażenie. Dobra we wsi Sawin, początkowo będące własnością kapituły chełmskiej z biegiem łat weszły w skład uposażenia parafii. Później doszły do tego folwarki Krzywice i Zawadówka.
W latach 1667-1864 duszpasterstwo parafii prowadzili pijarzy. Do 1490 r. kościół par. był równocześnie katedralnym. Istniała przy nim kapituła. Stolicę biskupstwa z kapitułą przeniesiono następnie do Krasnegostawu. W pracy duszpasterskiej wielką pomocą służyły bractwa. M.in. w XVII w. istniało Bractwo Serca Jezusowego i MB Łaskawej. Istniał też trzeci zakon założony przez reformatów. W czasie działalności pijarów szczególnie rozwinął się kult MB Łaskawej (obok istniejącego kultu św. Antoniego i św. Kazimierza). Od poł. XV w. istniał przy kościele Św. Ducha szpital dla ubogich, który prowadzili dominikanie. Po opuszczeniu Chełma przez ten zakon (XVI w.) opiekę naci szpitalem sprawowali księża diecezjalni - do 1667 r., następnie pijarzy - do 1864 r. Od 1864 r. troskę o chorych na nowo podjęli księża diecezjalni. W 1882 r. szpital został odebrany parafii i opiekę nad nim miał mieć rząd. Pierwotnie kościół Św. Ducha był drewniany, natomiast murowana świątynia została wystawiona w latach 1742-49. W 1830 r. zamieniono ją na stajnię wojskową, a w późniejszym czasie wydzierżawiono na kuźnię. W latach 1867-75 był to kościół unicki, a od 1878-1924 r. - cerkiew prawosławna. Opuszczony i walący się kościół Św. Ducha rozebrano w 1934 r. W XV w. przy kościele istniała szkoła katedralna, funkcjonująca w następnym stuleciu już jako parafialna. Zasługi dla szkolnictwa położyli sprowadzeni do Chełma pijarzy. Pierwszy budynek drewniany, przeznaczony na ich kolegium, wzniesiono dzięki fundacji bpa Mikołaja Świrskiego w latach 1668-72. Gmach murowany wystawiono przed 1714 r, natomiast po 1720 rozpoczęto jego przebudowę pod kierunkiem D. A. Bellotliego. W latach 1838-65 nastąpiła gruntowna jego restauracja. Od 1865 r. gmach zajęło gimnazjum rosyjskie, później zamieniono go na plebanię, a po 1966 r. część zabudowań przeznaczono na muzeum. W 1997 r. przeprowadzono częściowy remont budynku. Wielkie znaczenie posiadała biblioteka pijarska - w momencie kasaty klasztoru w 1864 r. liczyła ok. 2230 książek. Obok pijarów na terenie parafii działali dominikanie. Ich klasztor powstał tu w pot. XIV w. spalony w 1578 r., na terenie należącym do dominikanów wybudowano bożnicę zniszczoną przez Niemców w czasie II wojny światowej. W XVI w. dominikanie opuścili Chełm. Od 1737 r. z przerwami, działają tu również reformaci. Z zakonów żeńskich m. in. pracowały jeszcze po II wojnie światowej felicjanki - prowadziły sierociniec przy ul. Lwowskiej od 1919 r. Natomiast służebniczki dębnickie pracowały od 1940 r. do lat 90-tych w Domu Opieki. W okresie międzywojennym posługiwały one w szpitalach i w przedszkolu. Na terenie Chełma i w okolicy mieszkała znaczna liczba grekokatolików. Od 1875 r. ziemia chełmska była świadkiem ich prześladowania. Na przełomie X1X/XX w. zamieszkiwali tu także protestanci (posiadali kościół w Kamieniu, a w latach 1916-20 ich zborem był też obecny kościół reformatów). Ze sporej liczby cerkwi prawosławnych do dnia dzisiejszego pozostała tylko jedna. Dekanat chełmski został utworzony jeszcze w czasach istnienia diecezji chełmskiej - 1604 r., natomiast w 1957 r. podzielono go na 2 chełmski wschodni i zachodni. Dziekan nie zawsze rezydował w Chełmie. W latach 1665-1865 siedzibąjego były następujące parafie: Kumów, Czułczyce, Sawin. Archiwum parafii zawiera m. in. akta chrztów z XVII w., akta małżeńskie i zgonów od pocz. XVIII w., niewielką ilość dokumentów dotyczących pijarów; brak natomiast starych kronik i wizytacji. Historia kościoła. Początkowo parafia mieściła się przy kościele Wniebowzięcia NMR W 1456 r. przeniesiono ją do katedry. Był to budynek drewniany, wzniesiony w 1417 r., który w 1578 r. spłonął, natomiast murowany wystawiono w 1585 r. Niszczejącą świątynię rozebrano w 1754 r. Obecny kościół p.w. Rozesłania św. Apostołów murowany, wybud. w latach 1753-1763 wg projektu Pawła Fontany, pracami kierował Tomasz Rezler. Fundatorką była Marianna Wolska oraz Wacław Rzewuski. W 1795 r. konsekrował go bp Jan Lenczowski. Stan obecny budynku odpowiada stanowi pierwotnemu. Kościół nie był zniszczony ani przez pożar, ani w czasie wojen Jedynie kilkakrotnie remontowany, m. in. w latach 1798, 1836-39, 1870, 1878, 1929, 1970-74. Renowację polichromii wykonał Alojzy Goss z Torunia. W 1994 r. wymieniono pokrycie dachu na blachę miedzianą i położono tynki zewnętrzne. Kościół murowany, póżnobarokowy, 3-nawowy, 8-boczna nawa otoczona obejściem (kaplice boczne połączone klinowatymi przejściami), zabytek klasy 0, przy prezbiterium 2 prostokątne zakrystie z lożami na piętrze, fasada okna wieżowa. Polichromia późnobarokowa z ok. 1758 r., malował Józef Mayer - była przemalowywana i kilkakrotnie restaurowana: m. in. w latach 1890-91, w roku 1929 i ostatnio. Ołtarze drewniane, ambona, chrzcielnica, wszystko w stylu rokoko z trzeciej ćwierci XVIII w., Michał Filewicz. W ołtarzu głównym krucyfiks, a na zasuwie - obraz MB Nieustającej Pomocy. Ołtarze boczne po lewej stronie mieszczą obrazy MB Częstochowskiej, św. Antoniego, Adoracji MB przez św. Józefa Kalasantego, św. Kajetana z Dzieciątkiem i Matki Bożej (obrazy mai. Szymon Czechowicz). Ołtarze boczne po prawej z obrazami: św, Józefa z Dzieciątkiem - mai. Sz. Czechowicz, MB Łaskawej, Przemienienia Pańskiego (kopia Rafaela). W nawie stoją zabytkowe ławki rokokowe i 4 późnobarokowe konfesjonały. W zakrystii - zabytkowe naczynia liturgiczne, szaty. Na wieży - zegar (1970 r.) Na dziedzińcu kościelnym przed fasadą stoją symetrycznie ustawione figury późnobarokowe: MB Łaskawej i św. Józefa Kalasantego. Cały zespół budowli, złożony z kościoła i 3-skrzydłowego kolegium otoczono ogrodzeniem murowanym w latach 1929-31. Na terenie par. znajduje się kilka zabytkowych figur i kaplic: w pobliżu kościoła reformatów figura MB Niepokalanie Poczętej z 1856 n, kapliczka drewniana w Chełmie nad Uherką z 1903 r. (pierwsza na tym miejscu istniała w 1782 r.), kapliczka murowana przy koszarach od ul. Lubelskiej wybud. w 1882 r. przez rodzinę Ostrowskich; w Ochoży kapliczka św. Jana Nepomucena z 1844 r.[49] 8 sierpnia 1923 r. przywieziono do Chełma 6 dzwonów, a mianowicie: 1) sygnaturkę kościoła parafialnego, odlaną w roku 1729, wagi 1 pud 22 funty; dzwony kościoła parafialnego: 1) duży dzwon spiżowy odlany w r. 1754 wagi 13 pud., 2) średni dzwon spiżowy odlany w r. 1764 wagi 6 pud. 8 funtów,3) mniejszy odlany w r. 1740 i przelany w Chełmie w r. 1870 wagi 2 pudy oraz 2 dzwony zegarowe wagi każdy około 5 pudów. Pozostał na razie w Warszawie dzwon z kościoła O.O. Jezuitów odlany w roku 1890 wagi 24 pudy. [107] W parafii pracują księża: Krzysztof Drzazga, wikariusz od 2000 r.; Edward Duma, wikariusz od 2000 r.; Andrzej Zdzisław Kołodziejski, wikariusz od 2000 r; Jacek Paweł Matejczuk, wikariusz od 2001 r; Józef Jan Piłat, proboszcz od 2000 r. Parafia Św. Kazimierza Historia parafii. W 1982 r. przy kościele św. Kazimierza utworzono samodzielny ośrodek duszpasterski obejmujący zachodnią część miasta. Parafię erygował 21.09.82 r. bp Bolesław Pylak. Powstała z podziału par. Rozesłania Apostołów i została włączona do dek. Chełm Zachód. 14 czerwca 2001 r. została erygowana przez biskupa polowego gen. dyw. Sławoja Leszka Głódzia i arcybiskupa Józefa Życińskiego parafia wojskowo - cywilna p.w. Św. Kazimierza. Historia kościoła. Obecny kościół murowany, wybud. w 1856 r., p.w. św. Kazimierza jako prawosławna cerkiew garnizonowa. W okresie międzywojennym przez pewien czas był to rzymskokatolicki kościół garnizonowy. Potem budynek służył za magazyn. W 1982 r. został przekazany katolikom i 22.08.82 r. poświęcony przez bpa B. Pylaka. Kościół jest murowany z cegły (wewn. o wymiarach 35x16 m).[49] W parafii do czerwca 2001 r. pracowali proboszczowie: ks. kan. Kazimierz Malinowski i ks. Józef Czesław Brodaczewski. Od czerwca 2001 r. w parafii pracują: ks. mjr Grzegorz Kamiński, ks. Bogdan Kalinowski i ks. Wiesław Kondraciuk.[452] Kościół rektoralny p.w. św. Andrzeja Apostoła (OO. Franciszkanie). Fundatorami klasztoru kościoła byli Andrzej i Marianna Wolscy. Budowę kościoła datuje się na lata 1742-50. Był on konsekrowany 19.07.1750 r. przez bpa Józefa Eustachego Szembeka. W 1755 r. całość budynków wraz z ogrodem otoczono murowanym parkanem. Budynek klasztoru jest w kształcie kwadratu przylegającego do kościoła, barokowy, obecnie nieco przekształcony i utracił częściowo cechy stylowe. Ok. 1852 r. dokonano remontu zniszczonego kościoła i klasztoru. 25.09.1867 r. kościół zamknięto, a wyposażenie przekazano parafii w Piaskach, Bożej Woli, Kumowie, Sawinie i Świerżach. W 1868 r. kościół klasztorny zamieniono na cerkiew prawosławną św. Barbary, a budynek klasztorny rozbudowano i zamieniono na szkołę dla panien prawosławnych, tzw. Instytut Maryjski. W okresie I wojny światowej kościół zamieniono na zbór ewangelicki, rekoncyliowany w 1920r. i oddany parafii. W 1936 r. bp Marian Fulman oddał świątynię reformatom. W czasie II wojny powtórnie kościół zamieniono na zbór ewangelicki. W 1944 r. powrócili reformaci. Sam kościół jest 1-nawowy, murowany, barokowy, przy prezbiterium zakrystia, przy nawie - kwadratowa kruchta, nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Ołtarze są z XX w. W ołtarzu głównym obrazy św. Andrzeja i MB Leżajskiej z XVIII w. W ołtarzu bocznym - zabytkowy obraz św. Antoniego z II poł.. XVII w. Stacje drogi krzyżowej mai. prawdopodobnie przez M. Stachowicza pochodzą z końca w. XVIII. Rektor: O. Cezary Zdzisław Chustecki, OFM .[49] Parafia prawosławna Historia parafii. W 1864 r. dzisiejsza cerkiew p.w. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa przemianowana została z cerkwi garnizonowej na świątynię parafialną. Pierwszym proboszczem był ks. protojerej Jan Kraszowski, który pełnił tę funkcję do 1874 r. W posłudze duszpasterskiej pomagali mu diakon i dwaj psalmiści. Staraniem ks. Kraszowskiego obok cerkwi wybudowano dom parafialny, któiy oddano do użytku w 1868 r. Do 2000 r. w parafii było 19 proboszczów. Od 1989 r. proboszczem jestks. prot. Jan Łukaszuk. Historia kościoła. 25 lipca 1845 r. powołany został komitet budowy świątyni. W jego skład wchodził między innymi burmistrz Chełma Karpiński. Pracami budowlanymi kierował Jan Lasota. Kamień węgielny położono 9 czerwca 1846 r. Świątynię murował Wincenty Łańcucki z Sieniawy, a prace ciesielskie wykonał Karol Kubik z Leżajska. Budowę cerkwi zakończono w 1852 r. Konsekracji dokonano 13 (25) czerwca 1852 r. kapelan armii carskiej ks. prot. Pogoniałow. Do 1864 r. była to cerkiew garnizonowa. W 1936 r. planowano rozbudowę świątyni, jednak zamierzenie nie zostało zrealizowane. Od 1999 r. cerkiew posiada iluminację świetlną, którą wykonano z funduszy miasta. por.[449] Najważniejsze zabytki kultury Zespół popijarski - ul. Lubelska 55 . Składa się z murowanego kościoła, obecnie parafialnego p.w. Rozesłania Św. Apostołów (zbudowany w latach 1753-63 według projektu Pawła Fontany, arch. Tomasz Rezler, bud. Gotfryd Szulc, polichromie wykonał Józef Mayer, na wieży znajduje się zegar gdański z 1768 r.), wraz z jego wyposażeniem w zabytki ruchome, murowanego zespołu klasztornego (przed 1714), arch. Dominik Bellotti, figur kamiennych z posągami MB Łaskawej (1753-1763) i św. Józefa Kalasantego (1753-1763). Jest szczególnie cennym przykładem architektury z połowy XVIII w. o formach późnobarokowych. Wpisany do rejestru zabytków 31.12.1966 r.[527] Górka Katedralna - ul. Lubelska 2. Zespół dawnej katedry greckokatolickiej, obecnie bazylika rzym. - kat., mur., obejmuje: kościół pokatedralny zbudowany w latach 1735-56 według projektu arch. Pawła Fontany, pod kierunkiem arch. Tomasz Rezler, uszkodzony pożarem 1802, remont. 1809-1827 i 1837, bud. Leopold Salkowski, cz. przekształcony po 1875, gruntownie restaur. 1919-1935 (rekonstr. stanu pierwotnego), proj. Konrad Szretter i następnie pod kierunkiem inż. Włodzimierza Forkiewicza i Jerzego Sienickiego, chór muzyczny 1938, proj. Antoni Forkiewicz, remont. 1966 i 1991; dzwonnicę mur. przed 1878 r. przebudowaną w 1939r., proj. Antoni Forkiewicz, remont. 1945; klasztor bazylianów, obecnie dom mieszkalny, mur., 1640-1649; Bramę Uściługską (Brzeską, dawniej także zamkową), mur. z około 1616 r. zamieniona na dom mieszkalny k. XIX w., remont. 1936-1937, inż. Włodzimierz Fafrowicz i Antoni Forkiewicz, remont. 1965; pałac biskupi, ob. w części mieszkanie ss. zakonnych i sala różańcowa, mur. ok. 1711, dobud. skrzydła wsch. i restaur. 1830-1836, bud. Wawrzyniec Ziółkowski i Leopold Salkowski, uszkodzony i remont, dach 1843, przebud. 1908-1909, adaptacja dla potrzeb jezuitów 1920, remont. 1921, gruntownie remont, skrzydło wsch. 1989-1990; budynek muzeum eparchialnego, obecnie plebania, mur., 1904, remont. 1938-39, adaptowany na dom dziecka 1956-57; murowane ogrodzenie od północnego - zachodu XVIII w.; drzewostan. Wpisany do rejestru zabytków 29.12.1971 [473 i 480, s.9-10]. ponadto w skład zespołu wchodzą: szpital, tzw. ochronka, mur., przed 1820 r., dom dla służby klasztornej, mur. XVII/XVIII, adaptowany na bibliotekę 1947 r., budynek gospodarczy, ob. sale katechetyczne i magazynowe XVII/XVIII, przebudowane 1938-1939, proj. Antoni Forkiewicz, kostnica, mur., po 1890, kapliczka za Bramą Uściługską, mur., XIX/XX, studnia zamkowa, mur. XIII, park, XIX, ogrodzenie, mur., XVIII. [473,s.9-10] Zespół klasztorny Reformacki - ul. Reformacka 13a. Obejmuje murowany kościół p.w. św. Andrzeja (1737-1750) proj. Pawła Fontany, murowany klasztor, mur z bramą oraz drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego. Jest przykładem zespołu architektonicznego wzniesionego w epoce baroku w i połowie XVIII w., przekształconego i rozbudowanego w XIX i na początku XX w. Wpisany do rejestru zabytków 17.04.1971. [473 i 480,.s.10-11] Kościół p.w. św. Mikołaja i dawne seminarium duchowne greckokatolickie- ul. Św. Mikołaja. Pierwotnie cerkiew greckokatolicka, zbudowana w latach 1720-1727, remont. 1808, bud. Michał Voteski. Jest to zespół budowli XVIII - wiecznych, które pomimo późniejszych przebudów zachowało charakter barokowy. Wpisany do rejestru zabytków 17.04.1969 r [473 i 480,s.11] Cerkiew prawosławna - ul. Sienkiewicza. Zbudowana w latach 1846-1850, bud. Jan Lasota, gruntownie remont. 1867, 1959, 1961, 1976 i po pożarze 1990-1991. Wpisana do rejestru zabytków 13.02.1967 r. wraz z wyposażeniem wnętrza w zabytki ruchome i drzewostanem w granicach ogrodzenia cmentarza, jako charakterystyczny przykład budownictwa cerkiewnego z połowy XIX stulecia. [473 i 480. s.10] Ponadto w skład zespołu cerkwi prawosławnej p.w. Św. Jana Teologa Apostoła Ewangelisty wchodzą: dzwonnica, mur. po 1867 r., zespół plebani: plebania, mur., po 1867-1868, remont. 1967 i 1990 oraz budynek gospodarczy, mur.-drew., 1867. [473,s.10] Zespół urbanistyczny. Obejmuje teren między Górką Chełmską, kościołem reformatów i cerkwią prawosławną. Uznany został za zabytek jako szczególnie cenny ze względu na wartości reprezentowane przez sam układ, zabudowę ulic jak i obiekty architektoniczne, które narastały tu miedzy XIII a XIX w., ich powiązanie z ukształtowaniem terenu i zadrzewieniem. Granice starego miasta: Hrubieszowska, Pocztowa, Reformacka - wschodnia granica zepołu reformatów - Targowa - Waśniewskiego - Strażacka - Gdańska – Szkolna - Mlodowskiej - 1 Pułku Szwoleżerów - Słowackiego - Żwirki i Wigury- Wysoka. Wpisany do rejestru zabytków 21.12 1966r.[527] „Dyrekcja". Dzielnica zbudowana w latach 1927 - 29 według projektu A. Kuncewicza i A. Paprbckiego: gmach dyrekcji, pl. Niepodległości nr 1, mur., 1929-1930, proj. Henryk Jan Gay, kier. budowy Z. Mianowski, następnie Mikołaj Leszczyna-Głubowski, ukończony 1938-1939, rozb. lata 50 XX w., remont, lata 70 XX w., 4 baraki oraz 91 domów. Stanowi część większego zamierzenia urbanistycznego obejmującego jego główną oś z placem oraz zachodnią część o promienistym układzie z zabudową wykorzystującą i podkreślającą krajobrazowe walory terenu. Zabudowa w postaci monumentalnego gmachu dyrekcji kolejowej i domów mieszkalnych należy do ważnych przykładów architektury dwudziestolecia międzywojennego. Całość stanowi przykład istotny dla udokumentowania ciągłości najlepszych tradycji polskiej myśli urbanistycznej i architektonicznej. Granica dzielnicy „Dyrekcja": Plac Żwirki i Wigury - Batorego - Wiejska - Graniczna - Żwirki i Wigury - Słowackiego -1 Pułku Szwoleżerów - Śląska - Kolejowa - Wileńska - Ks. Brzóski. Wpisana do rejestru zabytków 24.4.1971 r.[527 i 534,s.14] Budynek Magistratu - ul. Lubelska 63 . Jest jedynym zachowanym w byłym województwie chełmskim obiektem postawionym od podstaw przez międzywojenny samorząd z przeznaczeniem na siedzibę władz miasta. Elewacja zachowała wszystkie pierwotne elementy wystroju architektonicznego - rozczłonkowanie gzymsami, zwieńczenie attyką kotarową, herb miasta w szczycie, okulus z datą wystawienia „1927". Wpisany do rejestru zabytków 19.05.1993 r.[527] Podziemia kredowe. Są pozostałością wybierzysk górniczych eksploatowanych od XVI w. Ciągną się pod „starym miastem". Wielopoziomowy kompleks korytarzy jest jedyną unikatową pozostałością górnictwa kredowego w Europie. Wpisane do rejestru zabytków 25.01.1995 r.[527] Kamienica przy ul. Lubelskiej 57. Wzniesiona około 1850 r. oraz przyległa do niej od ul. Podwalnej z początku XX w. - są przykładem prowincjonalnej zabudowy miejskiej o istotnych wartościach architektonicznych. Kamienice są ściśle związane z rozwojem miasta nasilającym się w granicach murów zewnętrznych od połowy XIX w. Wpisana do rejestru zabytków 29.09.1977 r.[527] Synagoga - ul. Kopernika 8. Murowana, wzniesiona w latach 1912-1914 na planie prostokąta o zachowanym układzie synagonalnym, składa się z: Sali Modlitw, przylegającego do niej przedsionka na parterze i babińca na piętrze. Wyróżnia się dekoracją architektoniczną zewnętrzną typową dla tego okresu historycznego. Jest jedna z nielicznych budowli kultowych na terenie byłego województwa chełmskiego. Wpisana do rejestru zabytków 14.02.1984 r.[527] Ponadto w skład zespołu tzw. Synagogi Małej wchodzi dom rabina, ob. mieszkalny, mur. ok. 1914 r.[473,s.10] Pałac rodziny Kretzschmarów - ul. Pocztowa 50 . Został zbudowany około 1880 r. staraniem Wilhelma Kretzschmara, właściciela pierwszej fabryki maszyn rolniczych i odlewni żelaza. Pierwotnie parterowy. Około 1914 r. nadbudowano piętro z równoczesnym nadaniem całości wystroju elektryczno - secesyjnego. Oryginalna, nie przebudowana bryła obiektu oraz bardzo dobrze zachowane elementy architektoniczne wystroju sprawiają, że pałac rodziny Kretzschnarów jest jedną z najcenniejszych reprezentacyjnych siedzib fabrykanckich w byłym województwie chełmskim. Wpisany do rejestru zabytków 3.03.1997 r.[527] Zespół dawnego Instytutu Maryjskiego - ul. Reformacka 13 . Obecnie siedziba Zespołu Szkół Zawodowych nr 4 i Szkoły Podstawowej nr 10. Zespół obejmuje: budynki szkolne dawnego Instytutu Maryjskiego (skrzydła: zachodnie, południowe i wschodnie), mur ogrodzeniowy z dwoma bramami, mur wydzielający dawne ogrody klasztorne wewnątrz zespołu, starodrzew, teren dawnych ogrodów klasztornych. Zespół powstał w U połowie XIX w. w wyniku dwóch zasadniczych etapów budowlanych i częściowych zmian sposobu użytkowania, istniejącego od I połowy XVIII w. zespołu klasztornego reformatów w Chełmie. Zespół budynków składa się z trzech różnych skrzydeł na rzucie zbliżonym do podkowy z dziedzińcem wewnętrznym, zamkniętym od ul. Reformackiej murem ogrodzeniowym. Budynki murowane z cegły i kamienia, otynkowane, jednopiętrowe, podpiwniczone. Skrzydło środkowe na planie znacznie wydłużonego prostokąta, jednotraktowe, w części stykające się z klasztorem - dwutraktowe, z westybulem i rozbudowaną klatką schodową. Skrzydło zachodnie — na planie szerokiego prostokąta z małym dziedzińcem wewnętrznym od strony zachodniej, wydzielonym przez wysuniętą część północną. Na osi wewnętrzna klatka schodowa, dwa trakty przedzielone korytarzem przechodzącym przez środek budynku. Skrzydło wschodnie na planie odwróconej litery „L", z sienią przejazdową łączącą pierwotnie dziedziniec szkolny z kościołem. Elewacje skrzydeł harmonijnie zdobione pozornym baniowaniem płytowym, płycinami, profilowanym gzymsem i dekoracją roślinną. Budynki połączone sąw jeden kompleks z graniczącym od wschodu dawnym klasztorem reformatów i kościołem p.w. św. Andrzeja Apostoła. Zespół otoczony jest murem ogrodzeniowym z kamienia i cegły, który pochodzi z połowy XVII] w. uzupełnionym w II połowie XIX w. Wewnątrz zespołu zachował się częściowo mur wydzielający dawne ogrody klasztorne. Wartość zespołu podnosi cenny starodrzew, w tym pomnikowy okaz miłorzębu dwuklapkowego. Od chwili powstania zespół uległ niewielkim przekształceniom kompozycyjnym. Zachował jednak nie zmienione granice, wyznaczone murem dawnego zespołu klasztornego reformatów. Jest cennym przykładem budownictwa II połowy XIX w. Wpisany do rejestru zabytków 13.10 1998 r.[527] Kamienica-ul. Lubelska 8 i 8 A. Wpis do rejestru zabytków z 18.12 1998 r. obejmuje elewacje frontowe i piwnice kamienicy oraz oficyny. Kamienica i oficyna zostały zbudowane najprawdopodobniej w 1893 r. według projektu A. Sokołowa. Wpisana do rejestru zabytków 18.12.1998 r.[527] Kinoteatr „Corso" („Apollo") - ul. Mickiewicza 14 . Obecnie Kościół Polskokalolicki p.w. Matki Boskiej Zwycięskiej. Powstał w 1928 r. według projektu inż. M. Krzywickiego. Zaprojektowany na około 600 widzów był największym tego typu obiektem w Chełmie. W 1937 r. został rozbudowany. Zmieniono też jego nazwę na „Apollo". Funkcjonował nieprzerwanie do 1947 r. W tym roku został sprzedany Kościołowi Polskokatolickiemu. Od tego czasu, po niewielkich zmianach adaptacyjnych pełni funkcję świątyni tego wyznania. Mimo zmiany użytkownika, obiekt zachował oryginalny układ pomieszczeń i przeprojektowaną w 1937 r. elewacje frontową ze skromnym wystrojem architektonicznym. Budynek dawnego kinoteatru „Corso" - „Apollo" jest cennym świadectwem życia społeczno-kulturalnego mieszkańców Chełma w okresie międzywojennym i w latach II wojny światowej. Wpisany do rejestru zabytków 22.12.1998 r.[527] Piwnice kamienicy - Pl. Łuczkowskiego 13. Powstały na przestrzeni XVIII i XIX w. Najstarsza część powstała przed 1780r. i wiąże się z ówczesną, północną pierzeją rynku, która uległa przesunięciu na przełomie XVIII i XIX w. w kierunku południowym. Wykonane są z kamienia wapiennego i muszlowca w partiach XVIII - wiecznych i z początku XIX w., w pozostałej części z cegły. Występują na dwóch kondygnacjach - dolna łączy się z korytarzami wyrobisk kredowych przebiegających na dwóch niezależnych poziomach pod kamienicą, rynkiem i ul. Jatkową. Kompleks piwnic przy Pl. Łuczkowskiego 13 należy do najcenniejszych tego typu zabytków w Chełmie. Jest świadectwem rozwoju przestrzennego miasta w XVIII i XIX w. Wartość obiektu podnosi w dużym stopniu zachowanie substancji zabytkowej. Wpisane do rejestru zabytków 23.12.1998 r.[527] Najstarsze obiekty budownictwa Łaźnia żydowska, obecnie pralnia, ul. Kopernika 41 ok. 1900 r.; zespół seminarium duchownego prawosławnego, obecnie I LO im. St. Czarnieckiego: seminarium ok. 1890; internat, ok. 1890, kaplica św. Leontjusza ok. 1890, proj. Ljuszyn, domek woźnego ok. 1890, ogrodzenie z bramą główną i 2 bramami od strony ul. Młodowskiej, ok. 1890; seminarium męskie, ob. Sąd.pl. Kościuszki, mur., II poł. XIX w.; plebania prawosławna, ob. dom mieszkalny, ul. Obłońska nr 32, drew., pocz. XX w.; siedziba konsystosza prawosławnego, ob. szkoła muzyczna, ul. Lubelska nr 3, mur., 3 ćw. XIX w.; zespół koszar 65 Moskiewskiego Pułku Piechoty, ob.. jednostka wojskowa 1891, ul. Lubelska, większość obiektów z 1856 r.; zespół koszar 65 Moskiewskiego Pułku Piechoty, ob. Nadbużański Oddział Straży Granicznej, ul. Trubakowska - większość budynków z 1891 r.; magistrat, ul. Lubelska nr 63, 1926-1927, proj. z poprawkami bud. Fontarowicza; zespół urzędu gubernianego, ul Szpitalna, 1912-1913; areszt, ob. dom mieszkalny, ul. Browarna nr 7, ok. poł. XIX w., zespół więzienia, ul. Kolejowa 112, z przełomu XIX i XX w., zespół szpitala garnizonowego, ob. Centrum Usługowo Handlowe ,,Exbud - Wschód" S.A., ul. Hrubieszowska, mur., 1892 r., zespół szpitala Św. Mikołaja, ul. Hrubieszowska: pawilon drewniany i kostnica wybudowana w latach 1892-1893, schronisko dla starców, budynek gospodarczy, wieża ciśnień i ogrodzenie, 1896, pozostałe: 2 pawilony drewniane, piwnica, pawilon murowany i budynek gospodarczy, przełom XIX/XX w., stróżówka, pocz. XX w.(?); zespół ochronki, ul. Lwowska nr 21, ob. pogotowie opiekuńcze, ok. poł. XIX w., zespół kolejowej szkoły technicznej, obecnie Zespół Szkół Mechanicznych, ul. Pocztowa nr 52-54: szkoła i kuźnia, 1895, internat, 1905; szkoły: ul. Lubelska nr 17, 1 ćw. XX w., ul. Lubelska nr 145, przed 1918r., ul. Metalowa, k. XIX w., ul. Obłońska 51, przed 1939r., 10-lecia, ul. 1 Pułku Szwoleżerów nr 1,1928-1934 r., kiosk, pl. Łuczkowskiego, przed 1914 r., karczma, ob. dom mieszkalny, ul. Mickiewicza nr 15 a, pocz. XX w., zespół leśniczówek, ul. Hrubieszowska nr 123 c, 1930 r., zespół leśniczówek, ob. dom, ul, Podborcze nr 6 ok. 1863 r., 861 domów zbudowanych w latach 1887 -1940 r., kaplica grobowa rodziny Zajdlerów, 1908 r., proj. Stanisław Diechl vel Dii (?), kaplica grobowa rodziny Bielskiech z 1 poł. XIX w., ogrodzenie cmentarza, z 2 ćw. XIX w., kapliczka ul. Bazylany, ok. 1948 r., kapliczka ul. Lubelska (przy torach kolejowych) drew. 1903 r., zespół elektrowni miejskich, ul. Kolejowa nr 1, 1918 r., rzeźnia, ul. Lwowska, pocz. XX w., zespół Fabryki Maszyn Rolniczych i Odlewni Żeliwa Dratta i Gasnera, ul. Lwowska, pocz. XX w., zespół Fabryki Maszyn Rolniczych i Odlewni Żelaza Wilhelma Krentzschmara, ul. Partyzantów ok. 1912 r., zespół Fabryki Wódek i Likierów Daumana, ul. Kolejowa, k. XIX w., browar, ul. Piwna, 1920-1922, cegielnia, ul. Ceramiczna nr 35, 1910 r., młyn, ul. Lubelska nr 196, lata 20. XX w., młyn parowy Michalenki, ul. Lubelska, II poł. XIX w., młyn, ul. Poprzeczna nr 4, przed 1918r., kaflarnie: ul. Jordana nr 33,1925 r., ul. Lubelska nr 109, k. XIX w., ul. Zamojska nr 1,1 ćw. XX w., kuźnia, ul. Pocztowa nr 37, przed 1934 r., rozlewnia piwa, ul. Hrubieszowska nr 109, ok. 1932 r., rozlewnia wód gazowych, ul. Mickiewicza nr 7a, lata 20. XX w., stajnia, ul. Mickiewicza nr 32 1 ćw. XX w., budynek gospodarczy Stacji Rolniczo-Doświadczalnej ul. Przemysłowa nr 26, 1926 r., 2 magazyny, ul. Mickiewicza nr 41, przed 1939r.[473,s.11-56] Cmentarze i mogiły Cmentarz wojenny, ul. Młodowskiej, XX w. (przed 1918). Położony na skarpie północnej „Górki Chełmskiej". Powierzchnia 0,8 ha. Są tam m. in. mogiły żołnierzy polskich i radzieckich poległych w okresie walk o Ziemię Chełmską w 1944 r., oraz grób zbiorowy ppor. H. Dzianota i 11 żołnierzy poległych w 1939 r. [313] Cmentarz wojskowy, ul. ks. Skorupki, 2 poł. XIX w. Położony na tyłach koszar wojskowych. Około 1988 r. zwłoki ekshumowano na cmentarz w Strupinie Łanowym. Powierzchnia 0,3 ha. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 3 lutego 1923 r. (+Włodzimierz Radomski, żołnierz, uczestnik walk pod Kaniowem).[316] Cmentarz polskokatolicki. ul. Zawadówka, XX w. (1930).Powierzchnia 0,97 ha. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1931 r. (+Antonina Libik). Są tam też groby budowniczych parafii: PP Uchańskich, Płóciennika, Lichaczewskiego, Ciszka i PP Kowalskich.[256] W 1998 r. pochowano tam ks. inf. Edwarda Jakubasa wieloletniego proboszcza parafii i dziekana chełmskiego.[452] Cmentarz ewangelicki, ul. Mościckiego, 2 poł. XIX w.Dawniej cmentarz zlokalizowany był obok byłej prochowni. Obecnie stanowi kwaterę na cmentarzu komunalnym. Powierzchnia 0,35 ha. Ostatni pochówek- 1942 r.[231] Cmentarz żydowski, ul. Starościńska i Kolejowa, poł. XV w. usytuowany na terenie dawnego przedmieścia Chełma Obłoni, u zbiegu ulic: Starościńskiej i Kolejowej. Powierzchnia 1,6 ha. Są lam zbiorowe mogiły ofiar egzekucji przeprowadzonych na terenie miasta (płd. Zach. cz. Cmentarza); zbiorowe mogiły ofiar egzekucji przeprowadzonej na cmentarzu (środkowa część cmentarza).-,,Do starych cmentarzy należy również zaliczyć w Chełmie, na którym Szymon Millner, autor krótkiej monografii o Chełmie, odczytał 5 epitafiów z XV wieku (1442, 1483, 1484, 1484 i 1496) Millner twierdzi, że mu opowiedziano, że na tymże cmentarzu był pomnik z r. 1248, ale on sam już go nie widział”.[323] Cmentarz wojenny, ul. Okszowska, XX w. (1941 -1944). Cmentarz wojenny, las Borek, XX w. (1941 -1944). Cmentarz komunalny, ul. Mościckiego, 2 poł. XX w. Cmentarz prawosławny. Wysoka Górka, XIX w. (1865).Cmentarz graniczy od południa z murem klasztornym, a od wschodu z parkiem. Powierzchnia 0,5 ha. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1892 r. (A. Jensariew). Na cmentarzu pochowano między innymi: Filipa Pyłypczuka premiera Ukrainy zm. w 1940 r. i ks. dziekana Aleksandra Koncewicza zm. 12.06.1910 r. [268] Cmentarz rzymskokatolicki, prawosławny, unicki (?) oraz dawny ewangelicki XVIII/XIX w. (1780). Położony przy ul. Lwowskiej. Powierzchnia 5,53 ha. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z 1810 r.(+Fr. Ksawery Olechowski). Leżą tam m. in. - kwatera prawosławna: Michał Bułhakow (+1927) - nauczyciel filozofii i greki w Seminarium Duchownym w Chełmie, stryj pisarza rosyjskiego Michaiła Bułhakowa, Iłaria Bułhakow (+1982) - długoletni nauczyciel Szkoły Muzycznej w Chełmie, Ioann Lewczuk (+1947) archiprezbiter, A. Zaremba (+1907) ksiądz, loann Goszkowski (1908) protojerej, A. Łaptiew (1936) - uczestnik wojny krymskiej. Kwatera rzymskokatolicka: H. Niemirowska (+1841) - dziedziczka dóbr Nowosiółki, Fadiej Stanisławowicz Zawistowski (+1855) - pułkownik pułku królewskiego, Xawery Olechowski (+1810) podprefekt Obwodu Chełmskiego w departamencie Lubelskim, J. Młodowska (+1935) dyrektor Seminarium Żeńskiego w Chełmie, A. Szyszkin (1848) podpułkownik, J. Wójcik (+1888) -archiprezbiter Chełmskiego Soboru Katedralnego, E. Kamińska (+1919) - właścicielka dóbr Kol. Leśniczówka, por. Z. Twardy „Trzask" (+1944), K. Dratt (1919), przemysłowiec, ks. M. Mrozek (+1982), proboszcz parafii Mariackiej, dziekan, kapelan AK, więzień Zamku Lubelskiego, ks. płk St. Warchałowski, (+1970) dziekan generalny WP.[290] Mogiła żołnierska, las Borek, (1939-1944).[530] Parki Park Miejski, własność urzędu miasta, powierzchnia 7,5 ha, z pocz. XX w.[530] Park na Górze Chełmskiej, ul. Lubelska, własność parafii rzymskokatolickiej, powierzchnia 2,5 ha, z końca XIX w. Wpisany do rejestru zabytków, nr A/85/568/71 .[530] Park przyszpitalny, własność szpital miejski, powierzchnia 2,5 ha, z 1 poł. XX w.[530] Chełm Park Szkolny, własność I Liceum Ogólnokształcącego, Zespołu Szkół Ekonomicznych i Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, powierzchnia 6 ha, z końca XIX w.[530] Park im. XXX - lecia położony na stoku Wysokiej Górki. Powierzchnia 12 ha.[452] Parkmiędzyosiedlowy przy ul. Powstańców Warszawy i Połanieckiej. Powierzchnia 6,5 ha.[452] Park na osiedlu cementowni, miedzy ulicami: Przemysłową, Wołyńską i Kredową. Powierzchnia 2 ha.[452]
Leksykon miejscowości powiatu chełmskiego. Oprac. Andrzej Wawryniuk. Wyd. 2. Chełm 2002", s. 24 >>>
agropom AGropom Bydło miesne uslugi rolnicze Debina pasze Zboze sprzedaz rzepak ziarno zbóż https://www.agropom.net
